Þjóðviljinn - 16.12.1987, Blaðsíða 13

Steinn Steinarr
Maðurinn
og skáldið
Steinn Steinarr
Þetta er heiti bókar sem lista-
skáldiö Sigfús Daðason hefur
skrifað um skáldbróður sinn
Stein Steinarr og bókaútgáfan
Reykholt hefur gefið út.
Steinn Steinarr nýtur sérstöðu
meðal íslenskra ljóðskálda. Ólíkt
ýmsum öðrum orti hann fyrst og
fremst af innri þörf en ekki til að
þóknast fjöldanum. En um leið
tókst honum að verða skáld fjöld-
ans í ríkari mæli en nokkur annar.
Við lesendur bóka sinna sagði
Steinn einhverju sinni nokkur
orð sem vel geta átt við bókina
um hann: Lesendum þessarar
bókar, ef einhverjir eru,/ hef ég
ekkert frekar að segja í raun og
veru./ Sjá, hér er ég sjálfur, og
þetta er allur minn auður,/ hið
eina, sem ég hef að bjóða lifandi
og dauður./ Ekki vildi Steinn
gera meira úr ævi sinni.
1 bókinni er efni af ýmsum toga
sem ætla má að varpi ljósi á
manninn og skáldið. Helstu
þættir í ævi hans eru raktir, birtar
heimildir um hann og skáldskap
hans. í bókinni er úrval texta eftir
Stein, bæði í bundnu máli og
iausu, og hefur sumt ekki komið
á prent fyrr. Þá hefur tekist að
afla nokkurs magns ljósmynda af
skáldinu frá ýmsum skeiðum ævi
hans.
BRIC,ISI(,iltJONSSON
GÖNGUR
OG
RETTIR
Ritsafn um
Göngur og réttir
Ritsafnið Göngur og réttir, sem
kom út hjá bókaútgáfunni Norðra
1948-1953, og Bragi Sigurjóns-
son safnaði efni í og bjó til prent-
unar, hefur verið ófáanlegt um
mörg ár.
Nú hefir Bókaútgáfan Skjald-
borg endurútgefið ritsafnið í um-
sjón Braga, sem raðað hefir efni
þess upp á ný, aflað upplýsinga
um breytta gangnatilhögun á
helstu gangnaslóðum og bætt
ýmsu efni við, sem aflast hefir.
Hverju bindi fylgir formáli, sem
fjallar á einhvern hátt um
sauðfjárbúskap þjóðarinnar svo
sem afréttarmál, sauðfjármörk,
selfarir, fráfærur og í þessu loka-
bindi um sauðkindina og íslenska
sjálfsþurftarþjóðfélagið. Fjöldi
mynda er í ritinu, flestar nýjar, og
kort af helstu gangnasvæðum.
Þetta er fimmta og síðasta
bindi Gangna og rétta og fjallar
um göngur og réttir í Þingeyjar-
og Múlasýslum. Bók þessi er
röskar 500 blaðsíður og í henni
um 100 myndir.
Veler til vefs vandað
Álfrún Gunnlaugsdóttir
Hringsól
Mál og menning 1987
Sá sem hefur lesið nýja skáld-
sögu þykist vita um hvað hún er.
Elínborg heitir konan í sögunni
og er senn komið að leiðarlokum
á hennar braut. Eitt sinn var hún
lítil stúlka í þorpi undir fjalli, en
missir móður sína og faðir hennar
sendi hana í fóstur til barnlausra
kaupmannshjóna í höfuðstaðn-
um, Sigurrósar og Jakobs. Þar er
fyrir bróðir Jakobs, Daníel, sem
girntist snemma telpuna, þennan
forboðna ávöxt, og hélt við mág-
konu sína, fylliraftur sem trúði á
hnefarétt og lenti á stríðsárum í
slagtogi við nasista í hernumdu
Frakklandi. Daníel sem tók
Boggu sér til konu þegar hún var í
sárum. En áður komu aðrir menn
inn í líf hennar: Knútur sem trúði
á réttlátt þjóðfélag en flúði ást
sína, Herbert sem hrakinn var á
brott, hermaður á stríðsárunum.
Og drengurinn hennar, Fjalar,
dó með sviplegum hætti og það
var kannski henni að kenna og sú
sorg ber að dyrum á hverjum degi
síðan og hjónabandsbarnið Lilja
mun aldrei koma í hans stað...
Hvað þýðir svona romsa? Hún
segir næsta fátt og er kannski
verri en ekki, að minnsta kosti
sneiðir hún hjá því sem máli
skiptir í þessari merkilegu og
vönduðu skáldsögu.
Elínborg eða Bogga eða Ella,
er í leit að horfnum tíma. Á ein-
um púnkti flýgur henni í hug
þetta hér: „Ekki svosem til neins
að hugsa um fortíðina, og þó vill
maður skilja. Þetta óskiljan-
lega.“ Síðar hugsar hún þegar
eiginmaðurinn Daníel skilur ekki
hvers vegna hún vill hafast við í
herbergi bernskunnar: „Gat ekki
vitað að ég svaf þarna uppi til að
gleyma ekki neinu. Viðhélt
neista sem ekki mátti slokkna“.
Þessi hugsun er áleitin í bókinni
og drjúgur partur af hennar sið-
gæði: að gefast ekki upp við að
reyna að skilja líf sitt, eins þótt
það sé kannski ekki hægt, og eins
þótt flest sé ömurlegt í minning-
unni og þær lífsstundir fáar þegar
miskunnarleysið vék fyrir því ör-
yggi sem fegurðin veitir, fegurð
ástar ungrar konu, ástar móður.
Þeir yfirburðir sem Álfrún
Gunnlaugsdóttir sýnir í meðferð
síns efniviðar, sú útsmogna að-
ferð sem hún beitir í glímunni við
liðinn tíma, halda uppi spennu
sem ekki slaknar á, tryggja áhuga
lesandans. Rétt samt að taka það
fram að aðferð þessi er ekki
auðveld. Sögunni er ekki flett
vafasömum leikjum, gerir ástar-
leikinn að sviðsettu stríði og
sannar grimmd sína með því að
eyðileggja minjagripina um
drenginn sem dó. Og svo mætti
áfram telja. Og gleymum heldur
ekki þeim sigrum sem Álfrún
Gunnlaugsdóttir vinnur með
sinni næmu og knöppu túlkun á
furðum og undrum ástalífs og því
áleitna flæði sem lýsir móðurást
og sorg með áhrifaríkum hætti.
Það er ekki oft vikið beint að
stórtíðindum veraldar á sögutím-
anum. En í upphafi annars þáttar
segir svo um heim sem er að
sleppa út úr styrjöld: „Fótaspark
þarna úti, óteljandi fætur
þarmma áfram og naumast hægt
að glöggva sig á hverjir þetta eru,
hælar berja steinhellur og sé
þetta ekki glymjandinn úr öllum
þeim sem á undanförnum árum
hafa ruðst yfir jörðina, troðið
hana niður í svað, er heyrnin far-
in að bregðast: þessa jörð sem
allir héldu að þeir ættu og var
óþekkjanleg orðin, en vitaskuld
átti hana enginn þóað örfáir
ráðskuðust með hana, gengu til
leiks sem ekki nokkur hafði skilið
og drógu með sér hina í skelfilega
hringiðu, ekki úr henni komist og
ekki við neitt ráðið...“ Þessi
orð eiga líka við hinn smærri
heim, við veröld Boggu. Ekki
bara vegna þess að þeim næst er
talað um sársauka hennar og
missi mikinn. Heldur og vegna
eðlis þeirra mannlegu samskipta
sem lýst er. Annarsvegar skoðum
við þau hin „hjartahreinu" (það
orð er haft um föður Boggu), sem
eru fórnarlömb heimsins - þau
sem láta undan, stjórna ekki sínu
lífi, komast ekki burt. Þar er faðir
Boggu sem hún aldrei þekkti og
Jakob fóstri hennar sem ekki gat
orðið sá faðir sem hún þurfti og
Bogga sjálf. Og síðan eru hinir
sem taka, eyðileggja, særa, nota
annað fólk, Daníel náttúrlega
efstur á blaði, Sigurrós stendur
honum nálægt. Og náttúrlega er
aldrei um hreina tvískiptingu að
ræða í þá sem eiga og hafa og nota
og þá sem eru og elska, á svo
marga leitar grámi aðlögunarinn-
ar: maður notar sér heiminn eins
og hann er (Herbert). í þessari
hringiðu verður kannski „ekki
við neitt ráðið“, samhjálpin er
klén og ekki á hana að treysta (
allir mennirnir sem Bogga unni
brugðust henni), en samt er
augum ekki lokað í þögn, minnið
ekki þurrkað út, það er hlúð að
neistanum að hann ekki slokkni.
Bók verður til, eins konar sigur
yfir foreyðingunni.
að og fátt um óþarfa. Stef eru
leikin hvað eftir annað og misjafn
styrkleiki þeirra gefur lesandan-
um hugboð um mikilvægi þess
sem farið er með. Rammaþemað
er fjallið sem rís yfir þorpi
bernskunnar og minnir á konu á
liggjandi á líkbörum, það tengist
heimþránni, þeirri leit að skjóli
sem Bogga aldrei fann og svo
þeim endalokum sem ekki verða
umflúin. Það tengist líka flóttan-
um, þörfinni á að komast burt,
sem Bogga reynir hvað eftir ann-
að, og vanmættinum: flóttinn
tekst ekki. Stef Daníels eru af
öðrum toga, tónninn ískyggi-
legur, upplýsingarnar óáreiðan-
legar, vafasöm og reyndar glæp-
samleg fortíð hans oft endur-
skoðuð af honum sjálfum.
Stefjafléttan gerir sitt til að
persónurnar eru áreiðanlegar í
þeirri ringulreið sem sýnist blasa
við lesandanum. Skýrar í sínum
sérkennum. Jakob til dæmis, sá
sem víkur undan, beygir hjá,
bregst þegar á ríður. Knútur, fað-
ir Fjalars litla, þessi frændi Arn-
aldar í Sölku Völku, sem er þeim
mun frekar með hugann við gjör-
breytingu sem hann vill síður
horfast í augu við veruleikann og
gjörðir sínar. Daníel, sem þarf að
kynda undir sitt freka sjálf með
sem Bogga sjálf þarf ekki á að
halda. Fólk kemur til sögunnar
athugasemdalaust og það greiðist
smám saman úr tengslum þess við
aðrar persónur - það tekur meira
að segja óratíma að vita hvað
söguhetjan heitir. Heiti sögunn-
ar, Hringsól, segir sína sögu. Les-
andinn fær smám saman að skoða
útlínur þeirrar sögu sem farið er
með, síðan er farið með hann í
marga hringi og í hverri umferð
er sótt dýpra í kviku lífsins og
innar, nær þeim tíðindum sem
erfiðust eru og stærst.
Meðferð Álfrúnar á tímanum
er náskyld eðli minnisins, en hún
er ekki full af óreiðu. Öðru nær.
Þetta er vefur sem vel er til vand-
Álfrún Gunnlaugsdóttir.
eins og almanaki. Tími hennar er
hvikull eins og duttlungar minnis-
ins. Það er ekki numið staðar til
að gefa lesandanum upplýsingar
ÁRNI
BERGMANN
Frá Viðvík til Saigon
Matthías Viðar Sæmundsson
Minnlngar barnalæknis
Lífssaga Björns Guðbrandssonar
Forlagið 1987
Á seinni árum fjölgar viðtals-
bókum sem skrifaðar eru eftir
læknum. Það er engin furða þeg-
ar til þess er litið hvílíkan sess
læknar skipa í hugum ótal margra
sem einskonar ný klerkastétt,
handhafar áreiðanlegrar vitn-
eskju á óvissum tímum þegar guð
virðist einatt ekki í andans sjón-
máli.
Þeir Matthías Viðar Sæmunds-
son og Björn Guðbrandsson hafa
sett saman bók sem um margt er
læsileg og blessunarlega laus við
málalengingar. Svo sannarlega
hefur Björn frá ýmsu að segja: frá
uppvaxtarárum og merkum sam-
ferðamönnum, frá kvölinni og
völinni í ábyrgðarmiklu starfi og
mörgu fleiru. Ekki spillir það að
Björn vill gjarna leggja lönd
undir fót til að kanna menn og
borgir: hann skoðar Hitler
skömmu fyrir stríð, og hann er
læknir í Saigon skömmu áður en
Víetnamstríði lýkur. Ber sá kafli
um margt af: miðlað er sjaldgæfri
lífsreynslu í gagnorðu formi.
Gallar viðtalsbóka eru og til
staðar. Fyrst og fremst þetta hér:
að nefna margt fólk til sögu en
nema ekki staðar við hvern og
einn. Þó gefur Björn sér tíma til
að segja af sumum sögur sem
betra er að hafa en án að vera.
Það þema sem kalla mætti
nafni reyfarans „líf í læknis
hendi“ er líka afgreitt með frekar
ágripskenndum hætti. Hinsvegar
getur lesandi gert sér nokkuð
glögga grein fyrir þeirri persónu
sem frásögumaður geymir. Hann
sér fyrir sér dugnaðarfork, heldur
kaldranalegan í fari og tali en lík-
lega viðkvæmari inni við beinið
en sýnst gæti. Hann sér mann sem
getur í alhæfingum um menn og
þjóðir dottið í synd sleggjudóma
en hefur að öðru leyti geðsleg
viðhorf til mála. Hann er rögg-
samur náttúruverndari, kann að
láta tónlist verða sér til sálusorg-
unar. Hann er lítt hrifinn af
skriffinsku og stórum stofnunum
og hjátrú á rannsóknir, sem hon-
um finnst naga innanfrá sjálfa
læknislistina. En sem fyrr segir:
viðtalsbók er einatt ágripskennd,
hröð, ekki nærgöngul og lesanda
má vel finnast að rækilegar hefði
mátt fara í saumana á þessum
hlutum.
Bókinni lýkur á þessari prýði-
legu lífsreglu hér: „Sá sem ekki
vinnur meira en honum er borgað
fyrir er ekki verður launa sinna“.
ÁB.
ÞJ0ÐVILJINN - SÍÐA 13