Þjóðviljinn - 16.12.1987, Blaðsíða 14

Glaðningur handa
fuglaskoðurum
Fuglahandbókin - greiningarbók
um íslenska fugla. Höfundur er
Þorsteinn Einarsson en útgefandi
Örn og Örlygur.
Hinir minni spámenn í hópi
fuglaskoðara hafa lengi beðið
eftir handhægri bók, sem hægt
væri að nota til að tegundagreina
nokkuð auðveldlega þau kyk-
vendi fuglaættar sem sveifla sér
um loftin blá. Að vísu hafa verið
til þýddar bækur, en ekki alls-
kostar sniðnar að íslenskum að-
stæðum, auk hálfgildings mynda-
bóka sem erfitt er að dragnast
með í göngutúra eða bíltúra nátt-
úrusinnaðra, samlyndra hjóna.
Nú hefur hins vegar rofað til í
þessum efnum og útlit fyrir bjart-
ari tíð. Þorsteinn Einarsson, einn
hinna gömlu og vitru lappa fugl-
askoðunargeirans, hefur sent frá
sér afskaplega nýtilega fugla-
greiningarbók. Og það er best að
hafa sem fæst orð: bókin er fal-
leg, gagnorð og laus við óþarfa
orðskrúð og tiidur. Það er ljúft að
mæla með henni, en sennilega
óþarfi. Bókin gerir það sjálf
gagnvart öllum sem hana taka
upp og skoða.
Það kemur ekki á óvart þó Þor-
steinn Einarsson sendi frá sér
góða bók um fugla. Hann er
þekktur fyrir ódrepandi áhuga
sinn á öllu sem flýgur í fjaðra-
hami, og hefur áratugum saman
nýtt frístundir sínar til fuglaskoð-
unar. Afraksturinn hafa áhuga-
menn fengið að sjá í greinum sem
hann hefur skrifað í blöð og tíma-
rit. í fyrstunni stopular, en miklu
flestar hin seinni ár. Hann þekkir
því efnið út og inn, og bókin ber
þess glögg merki að Þorsteinn
kann að spara orð án þess að mis-
sa af aðalatriðum.
Þess utan hefur Þorsteinn haft
sér til aðstoðar hina bestu menn,
þá Jóhann Óla Hilmarsson,
þekktan fuglaskoðara, og Kristin
Hauk Skarphéðinsson fuglafræð-
ing. En Kristinn er, fyrir utan
þekkingu sína á fuglum, hagur
stílisti og hefur vafalaust fært
þann hæfileika Þorsteini til nytja.
Þorsteinn fjallar um 110 fugla-
tegundir, birtir litmyndir af flest-
um, og þar sem mikill munur er á
útliti eftir kynjum eða árstíðum
eru sérstakar myndir birtar af
kynjum og árstíðagervum.
Einkar góð vinnubrögð að minni
hyggju.
Einsog fyrr segir er stíllinn
geysiknappur en þó litríkur. Þor-
steinn og félagar koma greinar-
góðum upplýsingum til skila í ör-
fáum línum um hverja tegund. í
upphafi er jafnframt rösklega tíu
síðna kafli um hvernig beri að
nota bókina. Þar er lýst heitum á
hinum ýmsu líkamshlutum fugl-
anna, sem viðvaningar verða að
þekkja til að geta brúkað bókina
til fullnustu. Það slær fróðl-
eiksfúsan lesanda nokkuð fljótt,
hversu myndríkt og fallegt orð-
færi hin íslenska fuglafræði hefur
ÖSSUR
SKARPHÉÐINSSON
orðið sér úti um. Fuglar hafa
fleyglaga stél, þverstýft, grunn-
sýlt eða djúpklofið.
Og þeir hafa goggmæni,
vænghnúa og nadd. Það eru mikl-
ir hagleiksmenn á mál sem búa til
svona falleg og rismikil orð, og
hefði Jónas líkast til kumrað af
ánægju og þeir Fjölnismenn nátt-
úrusinna.
Örfá atriði hefðu þó mátt fara
betur. Hvað er krían til að mynda
að gera þegar hún „beitir and-
ófi“? Það minnir helst á lýðræðis-
kynslóðina og átakasöguna hans
Oskars Guðmundssonar. Og
hvað eru „misjafnlega tillíktar
skoltrendur"?
Mér er að vísu ljóst, að bókin
er samkvæmt skilgreiningu höf-
undar „greiningarbók". Af þeim
sökum er texta eytt í lýsingu á
tegundum fyrst og fremst. Mér
hefði hins vegar fundist fara bet-
ur á að með sérhverri útlitslýs-
ingu hefði fylgt örstutt greinar-
gerð um lífsháttu og lífsferil við-
komandi tegundar. Það skortir
hins vegar. Dæmi: Greint er frá
því að sveiflur í stofnstærð rjúp-
unnar nái hámarki á 8-11 ára
fresti. Hversvegna? Hér hefði
þurft að eyða einsog þremur lín-
um í vangaveltur um hvað valdi
sveiflunum, og vísast að rjúpna-
fangarar hefðu getað brúkað slík-
ar upplýsingar sér til ánægju.
Sömuleiðis er það sögn hinna
bestu manna, að karrinn fórni sér
í gin fálkans fyrir kvenrjúpuna
með því að halda hinni hvítu
vetrarkápu eftir að snjóa leysi, og
hreykja sér á hæstu klappir.
Þannig dragi hann að sér athygli
fálkans, og komi í veg fyrir að
kvenfuglinn sé veiddur. Þetta er
skýranlegt með því að um þær
mundir sé æxlunarhlutverki karr-
ans lokið. Þarmeð einnig hlut-
Grafönd
w
verki hans fyrir tegundina, sem
hafi því efni á að fórna karranum
og draga þannig úr líkum á drápi
kvenfuglsins sem á eftir að verpa
eggjum komandi kynslóða.
Fræðilegar vangaveltur af þessu
tæi hefðu gjarnan mátt fylgja
með.
í kaflanum um skógarþrestina
er lýrískir parsusar: „Angurvært
langdregið söngl sem sumir kalla
vetrarkvíða er fuglinn hjúfrar sig
á greinum að haustlagi... Að
haustinu fara þrestir í flokkum
um trjágarða og skóga og úða í sig
rifs- og reyniberjum og safna
forðanæringu til að mæta orku-
freku farflugi í sólarhring. Eftir
sitja vetrarþrestir og söngla ang-
urvært.“ Þetta finnst mér snotur
lítill kafli og lýsir mæta vel hvern-
ig hægt er að skrifa fræðilegan
texta á hlýjan og fallegan hátt.
En hvað eru hins vegar vetrar-
þrestir? Lesandann fýsir að vita
hvaða smáfugl það er sem sönglar
angurvært meðan aðrir þrestir
fara sunnar. Ég fann það því mið-
ur hvergi í bókinni.
Sjálfur hefði ég líka kosið að
lítill kafli um almenna líffræði og
lífeðlisfræði fugla hefði fylgt til að
skýra út fyrir fróðleiksþyrstum
lesanda ýmislegt merkilegt í lífs-
háttum og -ferli fuglanna. Hvern-
ig þeir fara að því að kafa, halda á
sér hita og hvað stýrir árvissu til-
hugalífi þeirra og mökun. Það
hefði breikkað svið bókarinnar,
án þess að stækka hana til ó-
þurfta.
Það breytir ekki hinu að til
þessarar bókar er vandað. Mynd-
ir snotrar og einkar góðar til síns
brúks. Brotið er handhægt fyrir
ferðalanga, og kilir vatnsvarðir
sem kemur sér vel fyrir þá sem
flækjast utan bíla. Við snöggan
lestur fann ég meira að segja enga
prentvillu sem gladdi mig
ósegjanlega!
Össur Skarphéðinsson
Punktar af jólabókum
Átta nýliðar
með skáldsögur
Tuttugu og ein íslensk skáldsaga á boðstólum. Meðalverðið 1800
krónur. Átta konur og þrettán karlar
Aldrei hafa jafnmargar íslenskar
skáldsögur verið í boði og á jóla-
markaðinum nú. Þæreru a.m.k.
tuttugu og ein og alls ekki víst að
öll kurl séu komin til grafar. Að
auki eru fjögur ný smásagnasöfn
á markaðinum. Meðalverð ís-
lenskrar skáldsögu eru rétt tæpar
1800 krónur.
Átta nýliðar senda frá sér
skáldsögur að þessu sinni, þó
flestir séu löngu þekktir fyrir
önnur ritstörf. Ljóðskáld eru
býsna áberandi; Nína Björk
Árnadóttir (Móðir Kona Meyja).
Matthías Johannessen (Sól á
heimsenda), Gyrðir Elíasson
(Gangandi íkorni) og Sjón (Stál-
nótt). Vigdís Grímsdóttir (Kalda-
ljós) hefur að sönnu getið sér gott
orð fyrir ljóð, þótt enn hafi hún
ekki gefið þau út á bók, en sýnu
þekktari er hún þó fyrir tvö smá-
sagnasöfn. Bjarni Guðnason
(Sólstafir) hefur ekki gefið út,
skáldverk áður þó hann sé kunn-
ur fyrir önnur störf. Það eru þau
Tómas Davíðsson (Tungumál
fuglanna) og Soffia Jóhannes-
dóttir (Örlagarík ákvörðun) hins-
vegar ekki og er Soffía trúlega
eini höfundurinn sem alls ekkert
hefur gefið út áður.
Þrettán rithöfundar sem áður
hafa gefið út skáldsögur eiga
bækur á markaðinum nú. Aldurs-
forseti hópsins er Guðmundur
Daníelsson (Vatnið)
engan bilbug á sér
sem lætur
finna þótt
hann sé nú kominn fast að átt-
ræðu.
Þrátt fyrir að
mjög áberandi
konur séu svo
þetta árið að
sumir haldi því fram að þær séu á
góðri leið með að ná yfirhöndinni
á skáldsagnamarkaðinum, eru
kynjahlutföllin enn ótvíræð:
Þrettán karlar og átta konur.
Auk þeirra sem þegar hafa verið
nefndir til sögunnar: Svava Jak-
obsdóttir (Gunnlaðar saga), Álf-
rún Gunnlaugsdóttir (Hringsól),
Auður Haralds (Ung, há, feig og
ljóshærð), Birgitta H. Halldórs-
dóttir (Áttunda fórnarlambið) og
Aðalheiður Karlsdóttir frá Garði
(Sturla á Stekkjarflötum).
ORÐALYKILL
Árni Böðvarsson
Höfundurinn mun áður kunnastur fyrir
íslenska orðabók sem ýmist er kennd við
hann eða Menningarsjóð. Orðalykill skipt-
ist í þrjá efnisflokka. Hinn fyrsti nefnist
Latnesk-íslenskur nafnalykill úr náttúru-
fræði, annar Ýmis fræðiorð og hinn þriðji
Landafræðiheiti. Bókin ætti að vera gagn-
leg skólanemendum, þýðendum, blaða-
mönnum og öllum öðrum sem þurfa að fá
vísbendingu um íslenska þýðingu á svo
nefndum "alþjóðlegum" orðum.
Bökaúfgðfa
/MENNING4RSJOÐS
SKALHOLTSSTlG 7« REYKJAVlK • SlMI 6218 22
Felis caracal parenthesis Lfbía, EF. I.íbiu
eyðimcrkurgaupa (lat . úr gr.) innskot, innskots- (úr fomeg. Lebu, „Berbar í
Felis catus setning vestri“) N.-Afrlku. opinb. hciti
húsköttur parlamentarismus ríkisins Al-Dsjamahírijah al-Ar-
Felis chaus (lat.. úr gr.) þingrzði abíja al-Líbíja asj-Sjabíja al-
sefköttur parodia Isjtírakfja, íb. Líbíumaður, lo.
Felis colocolo (lat., úr gr.) skopstzling (inn- líbískur, höfuðb. Tripolis, rfkis-
kólakóttur taks) mál arabfska
Felis concolor paronomia Lfðandisnes
puma, fjallaljón (lat., úr gr.) orðalcikur Norcgi, no. Lindcsncs
Felis diei-natali pars prc toto Lffland
jólaköttur (lat.) hluti fyrir hcild (hluti núvcrandi Eistlands og
Felis domestica partes orationis Lcttlands) íb. Lfflcndingur. lo.
köttur, taminn köttur (lat.) orðflokkar Ifflenskur
lelis geoffroyi participium I.jóðhús, EF. -húsa
dalakottur (lat.) lýsingarháttur, hlut- ein Suðureyja við Skotland, e.
Felis guigna taksorð Lewis
koði partícipium praesens Ljuhljana, KF. I.jubljönu eða Lju-
Felis iriomotensis (lat.) lýsíngarháttur nútlðar bljana
íriómótkóttur höfuðb. Slóvenfu, Júgóslaffu
Q
O
ö
tö
O'
Þd
Þd
Q
Þd
íö
co
Þd
£
Þá eru aðeins ótaldir átta höf-
undar, misþekktir eins og
gengur; Ómar Þ. Halldórsson
(Blindflug), Indriði G. Þorsteins-
son (Keimur af sumri), Kristján
Jóhann Jónsson (Undir húfu
tollarans), Guðmundur L. Frið-
flnnsson (Mislitt mannlíf), Már
Kristjónsson (Konur og völd),
Jón Dan (1919 - árið eftir
spönsku veikina) og Stefán Jú-
líusson (Jólafrí í New York).
Smásagnasöfnin fjögur eru
eftir þessa höfunda: Einar Kára-
son (Söngur villiandarinnar),
Kjartan Arnason (Frostmark),
Erlend Jónsson (Farseðlar til
Argentínu) og Hrafnhildi Val-
garðsdóttur (Irangri veröld).
Eins og áður sagði er meðal-
verð íslenskrar skáldsögu nú fyrir
jólin um 1800 krónur. Og ef ein-
hvern langar til þess að gæða sér á
þessum kræsingum öllum - þá
kosta þær samtals ekki nema
37.533 krónur... Góða
skemmtun!
-hj
14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN