Þjóðviljinn - 07.01.1988, Blaðsíða 8

Stauning, oddviti danskra krata.
Ólafur Friðriksson þótti of rauður.
Erlent kratagull
jafngildi launa í
Alþjóðhyggja verkalýðsins
ereinn grundvallarþáttursós-
íalismans. Íslenskirsósíalist-
ar hafa hins vegar fyrir mörg-
um áratugum sagt sem svo:
Skylda okkar við íslenska al-
þýðu og hagsmuni hennar í
bráð og lengd er f ramar öllu.
Við munum aldrei taka við
neinum fyrirskipunum að utan
né heldur munum við láta
flokka erlendis hafa minnstu
áhrif á ákvarðanatöku okkar.
Alþýðuflokkurinn hefur verið
sá íslenskur stjórnmálaflokkur
sem hefur átt erfiðast allra með
að skilja þetta grundvallaratriði.
Hann hefur verið fjær því en
nokkur annar flokkur að geta tal-
ist þjóðlegur.
Þorleifur Friðriksson sagn-
fræðingur gerir þessu máli glögg
skil í bók sinni „Gullna flugan“
sem kom út fyrir jólin. Þannig
heldur Þorleifur áfram verki sem
Ólafur R. Einarsson sagnfræð-
ingur hóf en náði ekki að ljúka
áður en hann lést langt um aldur
fram.
Bók Þorleifs Friðrikssonar er
tvímælalaust - þrátt fyrir alla
galla í útgáfunni - eitt fróðlegasta
rit um íslenska stjórnmálasögu
sem út kom á sl. ári.
Fróðlegust eru dæmin sem
Þorleifur rekur eftir skjölum um
samskipti Alþýðuflokksins við
flokka sósíaldemókrata á Norð-
urlöndum og hvernig þessi sam-
skipti breyttu í raun afstöðu Al-
þýðuflokksins til manna og mál-
efna hvað eftir annað.
Kratar breyta f ram-
boðslista að boði dan-
ska flokksins
Fyrsta dæmið í bók Þorleifs er
þetta:
Alþýðuflokkurinn fer fram á
lán, 10.000 krónur, vegna þing-
kosninganna 1923. Danski flokk-
urinn fellst á að veita 5 þúsund
króna lán með tilgreindum skil-
yrðum. í dönsku bréfi segir:
„Því gerum við það að skilyrði
að kosningabaráttan sem nú
stendur fyrir dyrum Alþýðuflok-
ksins verði háð á algerlega sósíal-
demókratískum grunni bæði í
ræðu og riti. Okkur erljóst að það
þýðirað enginn kommúnisti verð-
ur á lista ..."
Með öðrum orðum: Danir
neituðu að láta kratana hér hafa
Svavar
Gestsson
skrifar
peninga nema að uppfylltum skil-
yrðum.
Og þeir dönsku bættu um bet-
ur:
„Er það ekki svo að (Ólafur)
Friðriksson og skoðanabrœður
hans séu ennþá flokksfélagar og
hafa með höndum ýmis trúnaðar-
störf fyrir flokkinn?"
Með öðrum orðum: Fyrirskip-
unin var: Burt með Ólaf Friðriks-
son sem var að búa sig til fram-
boðs fyrir Alþýðuflokkinn í
Vestmannaeyjum.
Og Jón Baldvinsson svarar
allraundirdánugast:
„Ég fullvissa (þig um),“ segir
hann í svarbréfi til Dananna, „að
í kosningabaráttunni mun ekki
hafður í frammi neinn kommún-
ískur áróður, hvorki í ræðu né
riti.“
Þetta bréf Jóns til Staunings
vardagsett 1. október, en danska
bréfið 10. september. Og til að
taka af allan vafa gagnvart
Stauning tilkynnti Alþýðublaðið
18. október um þá ákvörðun
miðstjórnar Alþýðuflokksins að
draga framboð Ólafs Friðriks-
sonar til baka.
Verði þinn vilji, herra
Stauning. Og þar með var fjár-
málunum kippt í lag.
Á árunum 1919 til 1924 fékk
Alþýðuflokkurinn að minnsta
kosti 27.000 d.kr. frá dönskum
skoðanabræðrum, að sögn Þor-
leifs. Eftir það var lítið um fjár-
styrki enda fór fjárhagur flokks-
ins versnandi. Því þrátt fyrir á-
kvörðunina um Ólaf Friðriksson
var ljóst og Dönum kunnugt að
róttæklingar sem köiluðu sig eða
voru kallaðir kommúnistar störf-
uðu innan Alþýðuflokksins.
Aöildin að 2. alþjóða-
sambandinu - Staun-
ing kemur til íslands
Sumarið 1926 kom Stauning
forsætisráðherra Dana og for-
maður danska sósíaldemókrat-
aflokksins í heimsókn til íslands.
í desember sama ár gekk Alþýð-
uflokkurinn í Alþjóðasamband
sósíaldemókrata. Eftir það hófu
Danir „hjálparstarfið“ að nýju og
beittu sér fyrir fjársöfnun meðal
aðildarflokka Alþjóðasambands-
ins. Flokkar sjö landa létu 17.200
d.kr. afhendi rakna, þar af komu
10.000frá Svíum. Aukþess komu
nœrri 33 þúsund frá Dönum eða
samtals um 50 þúsund krónur.
Jafnframt aðild að Alþjóðasamb-
andinu herðir flokksforystan róð-
urinn gegn kommúnistum. Nið-
urstaðan verður samþykkt á nýrri
Iagagrein flokkslaga Álþýðuflok-
ksins sem í raun útilokaði þá frá
Alþýðuflokknum. Þar með verð-
ur Alþýðuflokkurinn þröngur
flokkur með það meginmarkmið
að berjast gegn kommúnistum.
Þessi ákvörðun Alþýðuflokksins
var því meginástæða þess að á ár-
inu 1930 var stofnaður Kommún-
istaflokkur íslands, ekki eina
ástæðan en stœrsta ástœðan.
Og enn vantar peninga
- nú í húsbyggingu
1931 var farið að ræða um að
endurvekja norrænu samvinnu-
nefndina sem krataflokkar á
Norðurlöndum áttu aðild að.
Nefndin fjallaði um sameiginleg
mál af margvíslegu tagi. Sömu-
leiðis hittust þeir félagar á ráð-
stefnum sem verkalýðssambönd-
in efndu til. Á einni slíkri ráð-
stefnu sem haldin var sumarið
1934 lagði formaður byggingarn-
efndar Alþýðuhússins í Reykja-
vík fram hjálparbeiðni:
„Alþýðuflokkurinn á ennþá ekk-
ert hús fyrir starfsemi sína. Að
vísu á hann kofahró sem komið er
að falli ..." Eftir þessa átakan-
legu lýsingu hrærðust hjörtu
norrænu kratanna, en þó ekki
nóg, því þeir voru flestir orðnir
þreyttir á sífelldum sníkjum Al-
þýðuflokksins. Höfnuðu þeir
beiðni hans í þessari umferð. En
forysta Alþýðuflokksins byrjaði
engu að síður á framkvæmdum
og Jón Baldvinsson skrifaði
Stauning vini sínum í ársbyrjun
1936:
„... ogbiðþigaðathugamögu-
leika á hvort dönsku samtökin
vildu lána okkur 75 þúsund krón-
ur sem yrðu borgaðar með
jöfnum afborgunum auk vaxta á
20 árum.“
Niðurstaðan varð sú að danski
flokkurinn útvegaði Alþýðu-
flokknum lán úr Arbejdernes
Landsbank. í bók Þorleifs kemur
ekki fram hve háa upphæð var
hér um að ræða.
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 7. janúar 1988
í ( ♦ | Samvisha þjóðarinnar, góð cða vond cHir dstæðum)
i8. tölublaö Rcykjavík. 21. septembcr 1929 | 4. drgangur

ÍSLAND FYRIR DAM«
Sæluhúsuígsla fllþýcluflokksins.
Ur Speglinum 1929. Jón Baldvinsson útdeilir sakramenti. Við grát-
urnar eiga að vera, talið frá vinstri: Sigurður Einarsson, Felix
Guðmundsson, VilhjálmurS. Vilhjálmsson, Guðmundur R. Oddsson,
Haraldur Guðmundsson, Sigurjón Á. Ólafsson og Héðinn Valdimars-
son.
Jón Baldvinsson leitaði til Staunings. Stefán Jóhann fórnarlamb hallarbyltingar.
Þorleifur Friðriksson sagnfræðingurafhjúpar
erlend fjárframlög handa Alþýðuflokknum
Í20 ár
nærri heila öld!
Við áramótín 1940-’41
Eitir Jónas Jónsson
Velffiíör Staunings til tslancjs. j
Jónas frá Hriflu aín ekki við agni Staunings. Jónas taldi að Stauning
hefði komið tillslands 1939 til að hafa áhrif á skoðanir manna í
lýðveldismálinu. Á færið hafa fengist fiskar með andlit þeirra Héðins
Valdimarssonar, Stefáns Jóhanns Stefánssonar, Haralds Guð-
mundssonar og Sigurjóns Á. Ólafssonar. Úr Speglinum 1941.
Þá er spurt með þjósti:
„Hvaðer hæftí
þessu?“
Samfylkingarstefnan sem
Kommúnistaflokkurinn beitti sér
fyrir - einna fyrstur flokka í
heiminum! - átti hljómgrunn
langt inn í Alþýðuflokkinn eins
og í ljós kom í viðræðum um sam-
einingu flokkanna. Norrænu
„bræðraflokkarnir" höfðu
áhyggjur af þessu:
Anders Nilsson, ritari sænska
sósíaldemókrataflokksins, skrif-
aði Stefáni Jóhanni Stefánssyni
ritara Alþýðuflokksins á þessa
leið 13. september 1937 í höstug-
um tón:
„Ég skrifa nú vegna þess að við
höfum séð í blöðunum hér fréttir
um að á íslandi séu uppi ráða-
gerðir um samruna sósíaldemó-
krataflokksins og kommúnist-
anna og að flokkur yðar ráðgeri
að ganga úr II Alþjóðasamband-
inu af þeim sökum. Hvað er hæft í
þessu? Við í framkvæmdanefnd
Norrænu samvinnunefndarinnar
höfum áhuga á máli þessu, því
sem vitað er leyfir reglugerð
nefndarinnar ekki að flokkur sem
stendur utan Alþjóðasambands-
ins, sé aðili að nefndinni ...“
Stefán Jóhann svarar um hæl 9.
október og segir að þessi afstaða
Alþýðuflokksins - að ræða við
Kommúnistaflokkinn - sé eins
konar sniðug tálbeita til að af-
hjúpa kommúnistana sem í raun
meini ekkert með sameiningar-
talinu. En bréfi Stefáns lýkur á
þessum orðum:
„Ég væri einnig, sem ritari
flokksins, þakklátur ef sænski
flokkurinn vildi láta í ljósi álit sitt
á þessu máli, ef hægt væri að fá
bróðurlega leiðbeiningu sem yrði
send mér í trúnaði fyrir lok þessa
mánaðar.“ (Leturbr. mín. - s.)
Og ekki þurfti lengi að bíða
hinnar bróðurlegu útleggingar.
22. október skrifar Anders Nils-
son Stefáni:
„Varðandi afstöðu flokks vors
til kommúnistanna þarf ekki
langa útleggingu. Við höfnum
skilyrðislaust öllu samneyti við
þá.“
Kommúnistaflokkur-
inn, sameiningin í Só-
síalistaflokknum og
stofnun íslenska lýð-
veldisins
Af þessum bréfaskriftum
flokksritaranna má ráða að nor-
rænir sósíaldemókratar settu Al-
þýðuflokknum bein skilyrði ef
hann ætlaði að njóta góðs af nor-
rænni samvinnu. Þessi skilyrði
voru að ekkert samneyti mætti
hafa við kommúnista. Þessi bók
Þorleifs og tilvitnanir í sæg per-
sónulegra bréfa sýna því að
meirihluti Alþýðuflokksins gat
ekki gengið til móts við Héðin
vegna fjármálaástands Alþýðu-
flokksins. Niðurstaðan varðsú að
meirihlutinn ákvað að reka Héð-
in.
Stefán Jóhann fór til Stokk-
hólms og Kaupmannahafnar í fe-
brúar 1938. Tilgangur þessarar
ferðar var að sögn Héðins Valdi-
marssonar að tryggja Alþýðu-
flokknum 200 þúsund króna lán
frá norrænum sósíaldemókrö-
tum. Héðinn fullyrðir að þetta
lán hafi fengist „á bak Alþýðus-
ambandsins,“ en til herkostnaðar
fyrir Framsóknarliðana og til
þess að ná algerlega undir sig Al-
þýðublaðinu og Alþýðuprents-
miðjunni."
Og Þorleifur lýkur kafla þess-
um með þessum orðum:
„Varla verður annað séð en að
sú hækkun á sænska láninu úr 100
þúsund s.kr. í 185.000 s.kr. sem
fengust í byrjun árs 1938 hafi
gagngert fengist til þess að fram-
kvæma þá vafasömu hlutafjár-
aukniiigu í fyrirtækjum Alþýðu-
sambandsins sem gerði það að
verkum að Alþýðuflokkurinn og
tryggir sósíaldemókratar héldu
eignum Alþýðusambandsins eftir
aðskilnað flokks og verkalýðs-
sambands 1940-1942.“
Hér hefur verið sýnt fram á
hvernig
1) fjárhagsleg tengsl kratanna
við norrænu flokkana réðu úrslit-
um um það að kommúnistarnir
voru reknir úr Alþýðuflokknum
og að Kommúnistaflokkurinn var
stofnaður, og að
2) fjárhagsleg tengsl við nor-
rænu kratana réðu líka úrslitum
um það hvernig meirihluti Al-
þýðuflokksins snerist gegn þeirri
afstöðu Héðins Valdimarssonar
að sameina bæri alla íslenska sós-
íalista í einum stjórnmálaflokki.
í bókinni sýnir Þorleifur einnig
fram á að
3) kratarnir drógu lappirnar í
sjálfstæðismálinu fyrir og um
1940 vegna þess að danskir kratar
voru andvígir því að stofnað yrði
lýðveldi á Islandi með þeim hætti
sem meirihluti alþingis vildi og
sem varð ofan á að lokum.
í bók Þorleifs Friðrikssonar er
einnig fjallað um næstu árin eftir
stríðið. Og hann lofar áframhald-
andi upplýsingum. Það verður
spennandi að skoða framhaldið
og áhrif bandarfskra peninga á
pólitík Alþýðuflokksins. Það er
fróðlegt að sjá hvernig hann í
rauninni flettir ofan af því að Al-
þýðuflokkurinn var að stórum
hluta rekinn fyrir erlent fé og
hvernig allar ákvarðanir Alþýðu-
flokksins um afstöðu til úrslita-
mála hér á landi tóku beint mið af
afstöðu norrænna sósíaldemó-
krata.
Heil öld í
norræn framlög
Þeir fjármunir sem Þorleifur
upplýsir að fengist hafi eru sem
hér segir:
1. 27.000 d.kr., „að minnsta
kosti", framlag á árunum 1919-
1924.
2. 50.000 danskar krónur á
árinu 1927, framlag, eftir fjár-
söfnun.
3. Lán úr Arbejdernes
Landsbank. Upphœð óviss.
4. 185.000 s.kr. í ársbyrjun
1938, eða samtals 242.000 krón-
ur.
Það er einfalt mál að reikna út
þessar upphæðir eftir launum á
þessum tíma og norrænu krón-
urnar voru þá skráðar svipaðar
þeirri íslensku. Ef við gerum ráð
fyrir að íslenska krónan hafi verið
jafngild þeim norrænu á þessum
tíma þá verður útkoman sem hér
segir, reiknað í vinnustundum:
1. 27.000 kr. Þá var tíma-
kaupið 1,20. Upphæðin jafngildir
því 11.25 árum í laun miðað við
kauptaxta Dagsbrúnar.
2. 50.000 kr. Þá var tíma-
kaupið enn 1,20 og upphæðin
jafngildir því alls um 20,83 árum í
vinnulaun á Dagsbrúnarkaupi.
3. 185.000 Þá er tímakaupið
kr. 1,42. Upphœðin jafngildirþví
65,14 árslaunum.
Samtals nemur þessi fjárstuðn-
ingur því upphæð sem samsvarar
launum í 97,22 ár. Þannig sýnir
bók Þorleifs fram á að kratarnir
fengu á þessum 20 árum laun í
nærri eina öld erlendis frá. Það er
upphæð sem í dag samsvarar 46
milljónum króna, miðað við laun
í dag. Og í rauninni er hér um að
ræða miklu hærri upphæð ef mið-
að er við almenn fjárútlát íslend-
inga á þessum áratugum.
Þorleifs bók Friðrikssonar er
því óhjákvæmileg lesning fyrir
alla þá sem nenna að vita eitthvað
um íslenska stjórnmálasögu þess-
arar aldar. Gallar bókarinnar
liggja fyrst og fremst í óvönduð-
um frágangi. En innihaldið er
skýrt þar sem bréf milli vina eru
látin tala. Þau orð verða ekki aft-
ur tekin. Þau afhjúpa eina skýr-
ustu pólitíska staðreynd
stjórnmálasögu þessarar aldar:
Alþýðuflokkurinn var rekinn um
áratugaskeið fyrir erlent fé og
hann tók við fyrirskipunum um
stefnu sína utanlands frá. Enda
hlýtur svo að vera. Flokkur sem
fær aldarframlag frá erlendum
aðilum er ekki lengur alíslenskur
flokkur.
Fimmtudagur 7. janúar 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9