Þjóðviljinn - 17.04.1988, Blaðsíða 14

Halldor Kilian Laxness
lcs kafla úr frumsönulum skáldsögum. þar á meðal ny-
namda Bmáaögu. sem heitir "Nýja Island", á eftirfarandi
stöðum:
GIMLI 1. SEPTEMBER.
RIVERTON 2. SEPTEMBER
WINNIPEG 6. SEPT. (1 Goodtemplarahúslnu).
ARBORG 9. SEPTEMBER.
I.UNDAR 13. SEITEMIIKR.
Samkomurnar bvrja á öllum stöðuuum kl. 8,30, og
á eftir verður séð fyrir hljóðfæraslætti (nema I Winni-
peg) handa þeim, sem vilja dansa.
Aðgangur 50 Uents.
P.
I , uni
iT
I'r
.iði
linpi
kl-ik
nr v
hvp«
f hrA
i'l!
i • ;■
i.M
Auglýsing úr Heimskringlu 24. ágúst 1927.
'B
Halldór Kiljan Laxness
rlthöfundur frá lslaivdl.
lea upp kaíla úr óprentuSum
skáldftöffum, þar á meðal rtý-
aamda söffu, aem hcítlr Nýja fa-
land, á eftlrffrelndum atöðum
Gimli—1. aept
Itlverton—2. aept.
Wlnnlpeff—6. aept I Göod-
Templara húainu.
Arborff—9. aept.
Lundar—13. aept.
Samkomurnar byrja á ðllum atöð-
unum. kl. 8 aÖ kveldi. Aöffanffur
50 centa.
Séft verftur fyrlr hljóftfæraalrttl
aft loknum uppleatrinum, úti I ný-
byffðunum.
ikafti
ion í
im í
ónaft
I»nh
Inffs-
I vnr
hún
GJ«flrf í Floatajóðlnn.
Mr. off Mra. G. J. Goodmund-
aon. I>oa Anffelea ....... 5.00
Berffur Mýrdal. Glenboro ...1.00
-Mra. A. S. Joaephaon, Glenb. 1.00
Thorbj. Johnaorf, Glenb.........25
Mra. S. Aaffrlmaa, Glenb.i.. .25
þafl
þakk
I ata
Vi
fram
eítlr
ffera
arm
an h
in ti
aem
ná þ
Krla
I*a
tíft, .
aönff
l»aft
Marj
aönff
nemi
Slæn
Ekke
rn a
Halldór Laxness í Mai
EinarÁrnason, ritstjóri
Lögbergs-Heimskringlu,
rifjaði nýlega upp í blaði sínu
fyrstu ferð Halldórs Laxness
til Ameríku og viðhorf Vestur-
íslendinga til bóka hans eftir
útkomu Sölku Völku (1931 -
32). Eins og kunnugtervar
Halldóri snúið við af innflytj-
endaeftirlitinu í New York árið
1922 vegna peningaleysis og
hannsendurafturtil Evrópu.
Einar segir frá því að Halldór
sendi skeyti til Daníels Hall-
dórssonar í Nýja-íslandi og
bað um fjárhagsaðstoð til að
komast inn í landið. Eftir
nokkrayfirlegu ákvað Daníel
að synja Halldóri, enda ekki í
góðum efnum sjálfur.
Einar lýsir því einnig hvern-
ig fólk skiptist í tvo hópa í af-
stöðu sinni til Halldórs og
hvernig mörgum sárnaði
mest að Halldór skyldi skrifa
svona um íslendinga. Flestir
virðast hafa verið sammála
um að bækur hans væru góð-
ar bókmenntir- bara ef þær
væru um einhverja aðra þjóð!
Hérgilti m.ö.o. samaviðhorfið
og til íslenskra kvikmynda nú
á dögum þegar áhorfendur
hafa mestar áhyggjur af því
hvort myndirnar séu góð land-
kynning.
Meindýraeyðir
kœrir Halldór
Halldór fór aftur til Ameríku
árið 1927 eftir útkomu Vefarans
mikla frá Kasmír. Þá fór hann
beint til Winnipeg og segir frá þvi
í Alþýðubókinni (1929) hvernig
hann hreifst þar af flutningi ís-
lenskrar söngkonu, frú Hall, á
kvæði Kristjáns Jónssonar, „Tár-
ið“. Um sumarið dvaldi Halldór á
Gimli og skrifaði þá m.a. söguna
„Nýja ísland“ sem hann las upp
ásamt öðru efni á samkomum í
íslendingabyggðum um haustið
áður en hann hélt áfram för sinni
til Kaliforníu.
í Skáldatíma (1963) segir Hall-
dór lítillega frá þessu sumri í
Manitóba í tengslum við það að
tveimur árum síðar kærði einhver
G.T. Athelstan (Aðalsteinsson)
Halldór til bandarískra stjórn-
valda og sakaði hann um vinstri-
villu með tilvísun til ritdóms sem
Halldór hafði skrifað um Upton
Sinclair í Alþýðublaðið. Þennan
Aðalsteinsson - sem var
meindýraeyðir að atvinnu - teng-
ir Halldór við Manitóbaíslend-
inga og segir í framhaldi af því frá
viðbrögðum við sögunni „Nýja
ísland“: „Þegar ég las upp söguna
Nýja ísland, nýsamda, í því
byggðarlagi sem hún gerist,
sveitaþorpinu Riverton, var þar
staddur matvörukaupmaður
staðarins veldrukkinn, mikill
djíngóisti sem oft hendir mat-
vörukaupmenn í sveit. Hann
varð svo æstur útaf sögunni að
menn urðu að halda honum með-
an á stóð lestrinum svo hann færi
ekki uppí ræðustólinn til að berja
þetta föla og reinglulega skáld-
menni úr annarri sveit sem komið
var að bera út fólk í hans sveit.
Eitt var víst að íslenskir manító-
bainnflytjendur snerust öndverð-
ir á móti mér, með nokkrum lofs-
verðum undantekningum, útaf
þessari lítilfjölegu sögu Nýja fs-
landi.“ (Bls. 82-83)
„í stríði við
Vestur-íslendinga"
Frásögn Halldórs af viðtökun-
um sem hann fékk vestra hefur
orðið tii þess að þær nokkru lofs-
verðu undantekningar sem hann
nefnir hafa gleymst en athyglin
hefur beinst að þeim sem snerust
gegn honum. í yfirlitsriti sínu
Halldór Laxness, (Kbh. 1981)
segir Erik Sönderholm til dæmis
um söguna „Nýa ísland":
„Novellens kritiske holdning til
de mange bristede illusioner hos
udvandrerne bragte ham i strid
með islandsk-amerikanere; sále-
des sógte de at afbryde oplæsni-
ngen af novellen ved en sam-
menkomst.“ (Bls. 36 - „Sú
gagnrýni sem birtist í smásögunni
á brostnar vonir útflytjendanna
varð til þess að hann lenti á stríði
við Vestur-íslendinga; þannig
reyndu þeir að stöðva upplestur
smásögunnar á samkomu.“)
Sama viðhorf virðist ríkja í nýj-
ustu bókinni um skáldið, „Loks-
ins, Loksins" (Rvk. 1987), eftir
Halldór Guðmundsson, þar sem
segir um Ameríkuförina árið
1927: „Halldór sækir fyrst
Vestur-íslendinga í Kanada heim
og takast sem kunnugt er ekki
miklir kærleikar með þeim og
skáldinu..." (Bls. 134-135)
Ekki hef ég rekist á að Peter
Hallberg geri betri grein fyrir við-
brögöum Vestur-Islendinga við
umræddri sögu. Hann vitnar þó á
einum stað í bréf sem Halldór
skrifar haustið eftir Manitóba-
sumarið sem staðfestir hvað Hall-
dóri hefur þótt sárt að sjá íslend-
inga slíta sér út í Kanada: „Til
hvers andskotans eiga íslending-
ar að vera að grafa skurði í Sask-
atchewan?" Þetta bréf tengist
vangaveltum Halldórs á þessum
tíma um þjóðerni og hvað það
þýddi að vera íslendingur. Heill
kafli í Alþýðubókinni fjallar um
þennan vanda.
Bækur um sögu íslendinga í
Manitóba geta heimsóknar Hall-
dórs að engu, enda þótt sagt sé
frá ferðum fræðimanna og skálda
frá íslandi, bæði fyrir og eftir árið
1927.
Það má því heita nokkuð við-
tekin skoðun að heimsókn Hall-
dórs Laxness til fslendinga-
byggða í Manitóba hafi ekki
lukkast vel og að þar hafi hann
nánast verið hrópaður niður og
flæmdur burt vegna níðskrifa um
íslenska landnema.
Hvað segja
vestur-íslensku
blöðin?
Sé litið í íslensku vikublöðin í
Winnipeg, Lögberg og Heims-
kringlu, frá sumrinu 1927 blasir
við mynd af stórskáldinu Hall-
dóri Kiljan Laxness, hinum glæsi-
lega höfundi sem héfur for-
framast í Evrópu og flutt íslensk-
um sveitamenningarvitum nýjan
Laxness ó Þverárballi
Þaö var ekki mikiö um sam-
komuhús í Skagafirði þegar
þessi saga gerðist. Fyrir utan
gömlu Bifröst á Sauöárkróki
er mér ekki kunnugt nema um
þrjú. Þau voruáLækíViövík-
ursveit, Stóru-Ökrum í
Blönduhlíðog við
Steinsstaðalaug í Lýtings-
staðahreppi.
Mest voru þessi hús notuð til
ýmiss konar fundahalda. Þó kom
það auðvitað fyrir að þar voru
haldnir dansleikir. Ærið myndu
hús þessi þykja þægindasnauð
nú. Þó var þar afþiljuð einhver
skonsa þar sem hægt var að hita
kaffi og fram gátu farið veitingar.
Sæti voru engin nema trébekkir,
sem raðað var meðfram veggjun-
um. Þar sátu dömumar milli þess
sem þær voru á dansgólfinu. Og
úti í einu horninu var svo harm-
oníkuleikarinn.
Þó að þessi hús væru fyrir hendi
þá var hitt þó algengara að dans-
leikir, - böll, eins og oftast var
sagt, - voru haldin á sveitaheimil-
um, þar sem húsakynni voru
sæmilega rúmgóð. Þá var dansað
í einni eða tveimur stofum,
veitingar á öðrum stað og svo var
þeim einhversstaðar séð fyrir af-
drepi, sem grípa vildu í spil. Böll-
in byrjuðu þetta kl. 9-10 að
kvöldinu og stóðu til morguns.
Þótti hæfilegt að koma heim um
það leyti sem fara þurfti að sinna
gegningum.
Yfirleitt var það regla á þessum
böllum, að flutt voru 15-20 mín-
útna erindi eða lesið upp, nema
hvorttveggja væri. Stundum
sungið og á einu slíku balli söng
Stefán Islandi opinberlega í
fyrsta sinn. Það var í samkomu-
húsinu á Læk, einhverju því
minnsta funda- og samkomuhúsi
sem ég hef séð. Minnti mig alltaf
á 50 punda sykurkassa, en það
voru trékassar, sem molasykur
var fluttur inn í á sinni tíð og tóku
50 pund af sykri. Pabbi spilaði
undir sönginn hjá Stefáni, á ein-
hvern orgelgarm. Þeir óku á
sleða framan Eylendið því þetta
var að vetrarlagi, í sunnan asa-
hláku. Vatnsagi var mikill á Ey-
lendinu og votviðrasamt á sleð-
anum svo þeir voru allir hund-
blautir þegar þeir komu í Læk.
En þeir létu það ekkert á sig fá.
Kvenfélagskonur drifu í þá heitt
kaffi, kannski líka brennivíns-
glögg, og síðan hóf Stefán söng-
inn. Skyldi honum aldrei hafa
dottið í hug litla húsið á Læk þeg-
ar hann var síðar að syngja í óper-
uhöllum heimsbyggðarinnar?
Nú víkur sögunni til þess, að
eitt sinn sem oftar var haldið ball
á Þverá í Blönduhlíð. Þar voru
rúmgóð húsakynni á gamla vísu.
Dansað var í tveimur stofum í
frambænum og voru þær sín
hvoru megin við innganginn í bæ-
inn. Sat harmoníkuleikarinn á
ganginum og gat þannig spilað
fyrir dansinum í báðum stofun-
um. Pabbi var fenginn til þess að
lesa upp á ballinu. Kaus hann að
lesa kafla úr nýútkominni skáld-
sögu Halldórs Laxness, „Þú vín-
viður hreini“. Þessi upplestur féll
í misjafnan jarðveg hjá sam-
komugestum. Menn skiptust þá
mjög í tvo hópa í afstöðunni til
Laxness og skrifa hans. Sumir
máttu ekki heyra hann nefndan,
töldu hann hreinan skemmdar-
verkamann, sem bæri út óhróður
og svívirðingar um landa sína.
Beittu þeir sér eindregið gegn því
að bækur Laxness væru keyptar
af lestrarfélögum. Ég dreg hins-
vegar í efa að þetta góða fólk hafi
lesið nokkurn staf í þessum
bókum. Og afstaða þess breyttist
ekkert þótt Laxness fengi nóbel-
sverðlaunin. Að því leyti var það
heiðarlegra en Morgunblaðið.
Þetta fólk var eðlilega ekkert
hrifið af upplestri úr „Vínviðn-
um“ og fannst að pabbi hefði nú
getað valið eitthvað uppbyggi-
legra.
En Laxness átti líka sína aðdá-
endur og einnig þarna á Þverár-
ballinu. Og afstaðan til verka
hans fór engan veginn eftir
stjórnmálaskoðun viðkomandi.
Raunar skiptist sveitafólk á þess-
um árum nær undantekningar-
laust í tvo flokka. Annaðhvort
voru menn framsóknar- eða
sjálfstæðismenn. Pólitískir skoð-
anabræður Laxness fyrirfundust
þar naumast. En Laxness klauf
gersamlega þessa grónu flokka,
þó að óneitanlega væru fylgis-
menn hans, að maður ekki segi
aðdáendur, fleiri meðal
framsóknar- en sjálfstæðis-
manna. Ég man sérstaklega eftir
einum sjálfstæðismanni, sem
blátt áfram tilbað Laxness. Hann
var á ballinu og réð sér ekki fyrir
fögnuði yfir þessum upplestri.
Hann kom skömmu síðar - sem
oftar - yfir í Eyhildarholt. Þeir
pabbi sátu lengi saman inni í
Norðurstofu og Laxness og
bækur hans voru eina málið á
dagskránni. Þessi maður var Jón-
as Jónasson, þá bóndi á Syðri-
Hofdölum í Viðvíkursveit, stál-
greindur karl og skáldmæltur í
besta lagi. Hann flutti síðar til
Sauðárkróks og gerðist þá jafn
harðsoðinn sósíalisti og hann
hafði áður verið sjálfstæðismað-
ur.
Ég hef stundum heyrt því hald-
ið fram, að bændur hafi almennt
haft horn í síðu Laxness. Það er
mikill misskilningur. Hann átti
sér marga aðdáendur í þeirri
stétt, bæði fyrr og síðar. Það var
langt frá því að upplesturinn á
Þverárballinu félli einvörðungu í
grýtta jörð.
-mhg
14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 17. apríl 1988