Þjóðviljinn - 22.05.1988, Blaðsíða 6

Sjónvarpið kennir börnunum
að hlýða Qariœgum eða
illskiljanlegum fyrirmœlum
Velheppnaðri ráðstefnu
Fóstrufélags íslands um upp-
eldi og menntun forskóla-
barna voru gerð nokkur skil
hér í blaðinu á sínum tíma og
þá tæpt á innihaldi nokkurra
þeirra erinda sem flutt voru.
Hér fer á eftir erindi Þorbjörns
Broddasonarum uppeldis-
hlutverkfjölmiðla, en hann
vakti meðal annars athygli á
miðstýringu sjónvarps og
hugsanlegum áhrifum hennar
áheimilisbrag. Þáfjallaði
hann um efnisinnihald sjón-
varpsins og vék að heims-
mynd fjölmiðlanna, auk þess
sem hann leitaðist við að
skýra sérstöðu myndband-
anna borið saman við sjón-
varpið.
Erindi Þorbjörns fer hér á eftir
óverulega stytt, en fyrirsagnir,
millifyrirsagnir, myndatextar
og þessháttar dót er blaðsins.
í inngangi nýrrar bókar sem
fjallar um vald sjónvarpsins segir
á þessa leið:
„Sjónvarpið hefur verið sakað
um að ala á ofbeldi, grafa undan
hefðbundnu siðferði og hvetja til
lauslætis, framleiðslu á meðal-
mennskukenndri og grunnfæ-
rinni dægurmenningu, ýta undir
neysluáráttu almennings, rækta
íhaldssama hugmyndafræði, örva
hryðjuverkamenn og uppreisnar-
seggi, bera ábyrgð á upplausn
fjölskyldunnar, hafa umbreytt
eðli lýðræðislegra kosninga,
stuðla að andlegum sljóleika
áhorfenda, leti, offitu og þannig
mætti áfram telja. Listinn er nær
endalaus og reyndar ekki ein-
skorðaður við meint neikvæð
áhrif sjónvarps. Sjónvarpið hefur
þannig verið hyllt fyrir að upp-
fræða almenning, stækka
reynsluheiminn og breyta við-
horfum í jákvæðar áttir. Bent
hefur verið á að eitt hundrað
milljónir Bandaríkjamanna hafi
j horft á lokaþátt Róta og að fleiri
hafi séð leikrit Shakespeares í
sjónvarpi en samanlagður gesta-
fjöldi leikhúsa undangengin þrjú
hundruð ár.
.... Við átján ára aldur hefur
venjulegur bandarískur ung-
lingurorðið vitni að átján þúsund
morðum á sjónvarpsskjánum."
(Lodziak (1986), bls 1).
Þessi pistill endurómar án alls
efa hugsanir mjög margra um
þennan fjölmiðil. Hann er e.t.v.
fyrst og fremst vísbending um á-
kveðna vanmáttarkennd
gagnvart sjónvarpinu.
Eg held að ekkert okkar sé
laust við þessa vanmáttarkennd
og hún era.m.k. íbakgrunni þeg-
ar við spyrjum okkur sjálf um
uppeldishlutverk fjölmiðla.
Mjög örar breytingar á fjöl-
skylduháttum gera þessa spurn-
ingu enn brýnni en áður og auka
einnig vanmáttarkennd okkar og
ugg um framtíð barna okkar.
skapað þúsundir lítilla einræðis-
herra á heimilum landsins (og
annarra landa). Heimiliseinræð-
isherrann er oftar en ekki heimil-
isfaðirinn sem ákveður notkunar-
kringumstæður og notkunar-
mynstur fjölmiðilsins innan
þeirra marka sem miðstýring
miðilsins setur honum. Tilkoma
Stöðvar 2 hér á landi gerði veldi
þessara litlu einræðisherra enn
tilfinnanlegra en áður. Frá sjón-
armiði ungra barna hljóta ráð-
stafanir einræðisherranna að
vera næsta torskildar, bæði hinna
stóru (forsvarsmanna sjónvarps-
ins) og hinna smáu heimilisfeðra.
Þess vegna tel ég litlum vafa
Starfshlutfall mœðra
1980 1984
Húsmóðir eingöngu 38% 25%
í hálfu starfi 35% 42%
í fullu starfi 27% 33%
Alls 100% 100%
Fjóldi 790 1637
Svo sem sjá má hefur þeim mœðrum, sem eingöngu stunda
húsmóðurstörf fcekkað mjög á þessum fjórum árum, og að sama
skapi hefur fjölgað í hinum flokkunum tveim. Þótt vissulega geti
verið varhugavert að hafa uppi spádóma þá virðist ekkifráleitt að
ímynda sérað við lok þessa áratugar verði sá hópur, sem eingöngu
fœst við húsmóðurstörf, orðinn nœsta fámennur. (Elías Héðins-
son ogÞorbjörn Broddason: Æska og tómstundir, Reykjavík 1984)
Einrœðisherra
á hverju heimili
Sjónvarp er miðstýrður, fjar-
stýrður og á vissan hátt einræð-
iskenndur fjölmiðill, sem ekki
nýtist viðtakandanum nema hann
beygi sig undir smekk, hug-
myndafræði og veruleikamat
stjórnenda hans. Tímasetningar
og annað fyrirkomulag dagskrár
er einnig háð geðþótta þessara
sömu sjónvarpsstjórnenda. Öll
háttsemi þeirra er reyndar miðuð
við smekk og stundaskrá ráðsetts
miðaldra fólks einkum karla. En
þetta tvennt, miðstýringin og ein-
ræðiseðli sjónvarpsins er einnig
afdrifaríkt fýrir félagsleg sam-
skipti á vettvangi viðtakendanna.
Þessi miðill hefur nefnilega
undirorpið að fyrstu og almenn-
ustu uppeldisáhrif sjónvarpsins
séu þau að venja ungbörn við
valdboðskerfi og hlýðni við fjar-
læg eða illskiljanleg fyrirmæli.
Höfum í huga að sjónvarp er ein-
att í gangi méirihluta þess tíma
sem öll fjölskyldan er sameinuð á
venjulegum dögum og ég tel
óhætt að fullyrða að mjög víða
hagi fjölskyldurnar mikilvægum
lífsháttum sínum, svo sem matar-
venjum, í samræmi við þáttaskil í
sjónvarpsdagskránni.
Bömin mœta
afgangi
Stjórnendur sjónvarps sýna
börnum auk þess minni virðingu
en öðrum notendum, t.d. með
því að bjóða þeim óvandað og
Heimsmynd fjölmiðlanna í spéspegli skopteiknarans.
6 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 22. maí 1988
ódýrt efni og sýna það á þeim
tímum dagsins og vikunnar sem
fullorðnir vilja síður nýta. Börnin
hafa því ekki sérstaka ástæðu til
að hænast að sjónvarpi. Eigi að
síður eru börn meðal dyggustu
notenda sjónvarps. Ýmislegt
bendir til þess að þessi hollusta
þeirra við þennan fjölmiðil stafi
ekki af einskærri hrifningu, held-
ur ekki síður af því að þau sleppa
síður út en aðrir heimilismenn og
komast því illa hjá því að fylgjast í
einhverjum mæli með því sem
fram fer í tækinu. Þessi ályktun
styðst ekki síst við þá skýru niður-
stöðu að sjónvarpsnotkun dettur
mjög niður þegar börn komast á
unglingsár, en eykst síðan á ný
þegar þau hafa náð fullorðins-
aldri og geta gerst litlir einræðis-
herrar í eigin rétti.
En eru þá til einhverjir mót-
leikir við miðstýringar- og ein-
ræðistilhneigingum sjónvarps?
Þessi uppeldisáhrif sem ég hef
lýst eru sennilega ekki þau sem
fólk hefur oftast í huga þegar rætt
er um áhrif fjölmiðla og sérstak-
lega sjónvarps, heldur hygg ég að
þá hugsi menn frekar um efnis-
innihald miðilsins, einkanlega of-
beldisefni og siðspillandi efni af
öðru tagi. Eg hyggst ekki rekja
hér rannsóknaniðurstöður varð-
andi áhrif ofbeldisefnis í sjón-
varpi á atferli barna. Jafnvel þótt
rannsóknirnar séu geysiumfangs-
miklar og flestar þeirra styðji það
sem heilbrigð skynsemi segir
okkur, þ.e. að ofbeldisefni sé í
raun hættulegt og óhollt, þá eru
þessar niðurstöður samt bæði
veikar og sveiflukenndar. Að
einhverju leyti stafar þetta af ó-
fullkomleika þeirra mælitækja
sem félagsvísindin hafa yfir að
ráða, en hitt er einnig efalaust að
fjölmiðlarnir eru einungis einn
þáttur meðal fjöldamargra sem
hafa áhrif á viðhorf okkar og
hegðun hvort heldur til góðs eða
ills.
Svotil
allt á ensku
Frá upphafi sjónvarps hér á
landi hafa ríkt þær sérstæðu
kringumstæður að meirihluti
sjónvarpsefnis er á erlendum
tungumálum, einkum ensku.
Sérstaka íslands hefur verð slík
að ég hef aðeins getað fundið tvö
til fjögur lönd í heiminum þar
sem hlutfall erlends efnis í sjón-
varpsdagskrá var hærra.
Tvö þessara landa eru Guate-
mala og Nýja Sjáland, en þjóð-
tungur beggja þessara landa eru
heimsmál svo sem kunnugt er.
Því má ætla að erlent sjónvarps-
efni sem þar er sýnt sé að veru-
legu leyti á þessum málum.
Þar til Stöð 2 kom til sögunnar
voru tveir þriðju hlutar sjón-
varpsefnis erlend framleiðsla en
einn þriðji hluti íslenskur. Eftir
að Stöð 2 bættist við hefur hlutfall
erlends efnis án alls efa orðið enn
hærra og tel ég vafasamt að nokk-
urt land í heiminum hafi nú lægra
hlutfall innlendrar framleiðslu í
sjónvarpsdagskrá sinni. Höfum í
huga að sjónvarp er miðill sem
börn nýta sér frá mjög ungum
aldri og höfum jafnframt í huga
að flestar rannsóknir benda til
þess að sjónvarpsnotkun á heim-
ili hafi letjandi áhrif á samskipti
og samræður innan fjölskyldunn-
ar. Fyrir íslensk börn þýðir þetta
að minna er talað við þau á ís-
lensku en hins vegar hlusta þau
meira á útlensku (ensku). Fyrir
börn annarra þjóða hefur sjón-
varpsnotkun og meðfylgjandi
samdráttur fjölskyldusamskipta
ekki nauðsynlega í för með sér að
þau fari á mis við móðurmálið.
Lítum á þriðju hlið uppeldis-
hlutverks fjölmiðlanna en þar hef
ég í huga heimsmyndina svoköll-
uðu sem þeir birta okkur.
Heimsmynd
í spéspegli
fjölmiðlanna
Þegar hugsað er til heims-
myndar fjölmiðlanna er óhætt að
minna á að án fjölmiðlanna fengi
ekkert iðnvætt nútímasamfélag
staðist. Friðsemdarmenn í hópi
þeirra sem stunda félagsvísindi
komast stundum svo að orði að
fjölmiðlarnir séu steinlímið í
þjóðfélagsbyggingunni. f þeirri
samlíkingu felst vitaskuld að allt
mundi hrynja ef fjölmiðlanna
nyti ekki við. Aðrir setja fjölmið-
lana á háan stall með öðrum hætti
og segja þá mynda fjórða þátt
valdsins við hlið löggjafar-,
framkvæmda- og dómsvalds.
Loks eru þeir sem líta svo á að
fjölmiðlarnir hafi ruðst inn á enn
æðra svið og hafi haslað sér völl
þar sem kirkjan ríkti áður, al-
mættið tali nú frekar til okkar frá
sjónvarpsskjánum fremur en úr
predikunarstólum kirkjunnar.
Færa má sterk rök fyrir öllum
þessum sjónarmiðum og ekkert
eitt þeirra útilokar í sjálfu sér hin
tvö.
Varðandi heimsmyndarsmíð
fjölmiðlanna er fyrsttalda líking-
in, sú um steinlímið e.t.v. mikil-
vægust. Hér fyrr á öldum, á tím-
um sjálfsþurftarbúskapar, nægðu
okkur þau boðskipti sem gengu
frá manni til manns til að byggja
heimsmynd okkar og halda henni
saman. Nú á dögum geta atburðir
í fjarlægum heimshornum haft
umsvifalaus áhrif áhrif á daglegt
líf okkar og því er okkur nauðsyn
að fylgjast með atburðum um all-
an heim til að gera okkur þolan-
lega heimsmynd. Þess vegna eru
fjölmiðlarnir réttnefndir stein-
límið í daglegri tilveru okkar. En
hvernig lítur þessi heimsmynd
út? Því má svara með ýmsum
hætti. T.d. má geta þess að á ár-
unum 1976-1981 var meðallengd
hverrar erlendrar fréttar á stóru
bandarísku sjónvarpsstöðvunum
1 mín. 28. sek (Larson (1984)
Lausleg athugun á erlendum
fréttum íslenska sjónvarpsins
bendir til þess að hver erlend frétt
fái ef nokkuð er enn skemmri
tíma hér. Stórir heimshlutar
verða nánast algerlega útundan,
en meðfylgjandi teikning sýnir
hvernig skopteiknarinn lítur á
heimsmynd fjölmiðlanna (Nor-
denstreng 1977).
Hversu mörg
pör af eyrum?
Er heimsmynd íslenskra fjöl-
miðla að breytast? Um það verð-
ur ekki mikið fullyrt í einstökum
atriðum (þó má minna á nýlega
samþykkt útvarpsráðs í kjölfar
rannsóknar Sigrúnar Stefáns-