Þjóðviljinn - 12.06.1988, Síða 3

Skelfingarskáldsögur
um atómstríð
Viö vitum að margir höf-
undar skaldsagna og kvik-
mynda hafa tekið sér það
fyrir hendur á síðari árum
að lýsa atómstyrjöld og þá
fyrst og fremst ömurlegum
örlögum þeirra fáu sem af
komast: sjúkir og geisla-
virkir og afskræmdir leysa
þeir upp mannleg sam-
skipti í grimmum slag um
síðustu lífsgæðin-en
kannski er einhversstaðar
að finna þá helga menn sem
varðveita vonina og kær-
leikann, þrátt fyrirallt. Og
fer þeim sögum þó fækk-
andi sem leyfa sér slíka
huggun: algengast er að
ekkert blasi við eftirlifend-
um annað en ömurlegasta
útslokknun.
Forspáir menn
Margir munu ekki átta sig á
því, að framtíðarhrollvekjur af
þessu tagi eru alls ekki ný bóla.
Heimsslitasagan með einhvers-
konar atómsprengingum varð til
löngu áður en fyrsta kjarnorkus-
prengjan féll á Hiroshima árið
1945. Þetta kemur m.a. fram í
ritum tveggja bókmenntafræð-
inga, Davids Dowlings og Pauls
Brians, sem hafa sérstaklega
kannað þetta þema í vondri jafnt
sem sæmilegri skáldsagnagerð.
Það er þegar um aldamót að
ótti manna við að vísindin kunni
að vera á villigötum og leysi úr
læðingi tortímingaröfl sem ekki
verði við ráðið, kemur fram í
skáldsögum. Aðeins tíu árum
eftir að menn fundu röntgengeisl-
ana - eða árið 1906 - skrifaði
Bretinn George Griffith framtíð-
arskáldsögu, þar sem því er lýst
hvernig þýskir vísindamenn leysa
breska flotann upp í málmryk
með geislavopnum, en Bretland
greiðir á móti sín högg með radí-
umsprengikúlum.
Fimm árum síðar lýsti annar
Breti, H. G. Wells (höfundur
Innrásarinnar frá Mars og Tíma-
vélarinnar) í fyrsta sinn einskon-
ar atómsprengju. f skáldsögunni
„Heiminum hleypt lausum" lýsir
hann voldugri keðjusprenginga-
maskínu sem spýr geislavirkri
eimyrju í sautján daga samfleytt.
Eftir heimsstyrjöldina fyrri vex
mjög fítonskraftur skáldsagnas-
prengjanna. Breski diplómatinn
og rithöfundurinn Harold Nicol-
son fann árið 1932 upp firna-
bombu, sem slítur Floridaskaga í
sundur og breytir stefnu Golf-
straumsins. John B. Priestley,
leikskáldið fræga, lýsti árið 1938
atómkeðjusprengingu sem hópur
trúarofstækismanna vill nota til
að tortíma jörðunni - heitir sú
hrollvekja „Dómsdagsmenn"
Vondu karlarnir
byrja
En eftir að kjarnorkuöld hófst
fyrir alvöru í lok heimsstyrjaldar-
innar síðari, hafa höfundar skáld-
sagna um atómstríð mest einbeitt
sér að því sem gerist eftir slysið
mikla. Sjálfur aðdragandi stríðs-
ins er sjaldan á dagskrá, og sjálft
stríðið tekur skamma stund.
Stundum hefst það vegna bilun-
ar, t.d. tölvubilunar eins og í so-
vésku kvikmyndinni „Bréf hins
dauða“. En á Vesturlöndum er
algengast að Rússar eru látnir
byrja kjarnorkustríð í einhverri
fáránlegri valdstreitu, en stund-
um þegar góð sambúð er við
Moskvu eru aðrir settir í staðinn -
t.d. Kínverjar á tímum Menning-
Heimurinn eftir kjarnorkustríð: í sovésku kvikmyndinni „Bréf hins dauða“ og bandarísku myndinni „Apastjarnan".
Hálfri öld áður en fyrsta kjarnorkusprengjan
sprakk byrjuðu menn að skrifa sögur um
Hvellinn mikla, sem flesta drepur
arbyltingarinnar. Pað kemur og
fyrir að einhverjir hermdarverka-
hópar, jafnvel hermdarverka-
hópar friðarsinna, eru gerðir
ábyrgir fyrir því í skáldsögu að
atómstríð brýst út.
Líffrœðireyfarar
Stundum er dauða mannkyns-
ins lýst á næsta hvunndagslegan
hátt eins og í sögu Nevils Shutes,
„Á ströndinni" (1957) - þar eru
engar skelfilegar ógnir, engin af-
skræmd börn, mannfólkið bíður
síns geislavirka dauða með vissri
angurværri reisn. Síðar hafa
menn svo brugðið á mjög
reyfaralegar hugmyndir, sem eru
í afar losaralegum tengslum við
það sem læknisfræði og rann-
sóknir á geislavirkni hafa kennt
mönnum. Höfundar hafa mikið
dálæti á því að láta atómstríð og
geislavirkni skapa nýjar tegundir
lífvera úr þeim sem fyrir voru -
mannætuplöntur, gáfaða risam-
aura, fiska sem fara um sjó og
land, ennfremur verða úr
mannfólkinu gæflyndir fábjánar,
ofsóknarbrjálaðir eiturdvergar
og sérvitringar með innbyggt
fjarhrifakerfi.
Mannfélagið hrynur
Miklu plássi er venjulega varið
til þess að lýsa þeim miklu og
venjulega skelfilegu breytingum
sem verði á mannlegu sambýli
eftiratómstríð. Algengteraðláta
þá sem eftir lifa steypa sér í
feiknalegt kynsvall: allir vilja
gera hitt með öllum áður en þeir
deyja. En um leið er það feikna
algengt í skáldsögum þessum, að
ÁSTIN sjálf sé látin iifa af sem
himneskt vald - þótt svo að ekki
nema einn karl og ein kona hlýði
hennar raust. Þetta er hin svo-
kallaða „Adam- og Evu formúla"
- um elskuleg skötuhjú sem finna
sér griðastað, kannski á hitabelt-
iseyju mannlausri og byrja þar
nýtt líf og nýtt mannkyn.
Yngri höfundar hafa þó meir
gefið síg aö því að lýsa fyrst og
fremst allsherjarvillimennsku
sem ríkir eftir hvellinn mikla.
Siðmenningin brotnar niður,
maðurinn er grimmur úlfur, ekk-
ert er mönnum heilagt lengur í
baráttunni fyrir að lifa af. Stund-
um taka grimmar flökkuþjóðir
völdin, kannski undir forystu
skelfilegra kvenna (kannski
endurspeglun á ótta við kvenna-
hreyfingu nútímans?). Til er og
að einhverskonar úrvalssveit
myndist, riddararegla í forn-
eskjulegum anda, sem tekur að
sér að hafa vit fyrir afganginum af
illa leiknu mannkyni. Reyndar
greiha þeir fræðintenn sem áðan
voru nefndir frá því, að í seinni
tíð hafi þessari grein sagnaskáld-
skapar hnignað mjög, og einatt sé
hún til þess höfð fyrst og fremst
að hlaða upp sem hremmilegust-
um lýsingum á skelfingum, mykr-
averkum, ofbeldi og mjtnndráp-
aum.
Vísindin lifa af
Eitt enn skal til nefnt af niöur-
stööum fræðimannanna tveggja:
Það er sjaldgæft að ábyrgð sé
varpað á vísindamenn í þessum
skáldsögum. Þekkingin heldur
áfram að vera af hinu góða, „hið
illa er í hjörtum mannanna,"
segir einn höfundurinn. Oft lifir
tæknin mannfólkið af- stundum
koma vélmenni fram sem skyn-
samir hjálparmenn í neyð, stund-
urn halda tölvur og vélmenni
áfram lífsbaráttunni eftir að
mannfólkið er allt horfið úr
heimi.
En þótt áhugi sé talsverður á
sögum af þessu tagi, segir Brians,
þá hafa höfundar þeirra aldrei
„slegið í gegn" svo um rnunar.
Hann útskýrir það með því, að
fólk vilji ekki vera aö „glápa ofan
í gröfina". Menn kæri sig heldur
ekkert urn að vita hvað gerist ef
sprengjan fellur - þeir vilja helst
verða fyrir henni strax og einskis
spyrja upp frá því.
Árni Bergmann tók saman.
Listasafnið
FLEGNI UXINN
CHAGALLS
Málverk Marc Chagalls mynd
mánaðarins í Listasafni íslands.
Sérstök kynning vikulega
í Listasafni íslands stendur nú
yfir sýning á verkum Marc
Chagalls, og er hún á vegum
Listahátíöar. Eitt af verkum
Chagalls- Flegni uxinn, olí-
umálverk frá árinu 1947 - hef-
ur verið valið sem mynd mán-
aðarins að þessu sinni.
Marc Chagall fæddist í Rúss-
landi árið 1887, en Frakkland
varð hans annað föðurland. Þar
lést hann árið 1985, á 98. aldurs-
ári.
Sérstök kynning fer fram á
mynd mánaðarins vikulega; alla
fimmtudaga meðan sýningin
stendur yfir frá klukkan hálftvö
til kortér f tvö, og er safnast sam-
an í anddyri hússins.
Sýningin er opin alla daga frá
kl. 11 til 22 fram til loka Listahá-
tíðar hinn 19. júní. Mánudagar
þó undanskildir.
Að Listahátíð afstaðinni verð-
ur sýningin opin áfram fram í
miðjan ágúst, alla daga nema
mánudaga sem fyrr, en þá er opn-
unartíminn nokkru styttri eða frá
kl. 11 til 17. HS
Olíumálverk Chagalls, Flegni ux-
inn. Mynd mánaðarins í Lista-
safni íslands.
Sunnudagur 12. júní 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 3