Þjóðviljinn - 22.09.1988, Page 9

ískugga
Trémannsins
Þegar nokkuð var liðið á
lokahóf fornsagnaþingsins
sem haldið var í Spoleto í byrj-
un september og ítalskar
veigar voru farnar að ylja
fræðimönnum, bankaði Lars
Lönnroth í glas og sagði eftir-
farandi dæmisögu (eða „ex-
emplum" eins og hún hefði
verið kölluð á miðaldalatínu):
„Einu sinni var lærdómsmaður
frá Norðurlöndum staddur á
þingi fræðimanna einhvers staðar
í Suður-Ameríku. Landið var
honum framandi og allir siðir
þess, hann vissi ekki almennilega
hvað hann átti af sér að gera og
honum leið illa. En svo var komið
mikið hóf, hljóðfæraleikarar
voru farnir að leika eitthvað sem
hljómaði eins og hrífandi tangó,
og þá ákvað lærdómsmaðurinn
að hrista af sér slenið, hann gekk
að næsta borði og sagði:
„Mætti ég biðja yður að dansa
við mig þennan tangó, ungfrú
góð?“
Sú mannvera sem þessum orð-
um var beint til svaraði með sem-
ingi: „í fyrsta lagi er þetta ekki
tangó“, sagði hún, „heldur þjóð-
söngur Perú. í öðru lagi er ég svo
alls engin ungfrú, heldur em eg
erkibiskupinn af Lima“.
Norrænufræðingarnir sem
komnir voru hvaðanæva úr
heiminum til að taka þátt í þessu
fornsagnaþingi tóku dæmisögu
þessari með miklum fögnuði, -
enda gaf Lars Lönnroth það
nokkuð Ijóslega í skyn að því færi
sennilega ekki fjarri að hún
endurspeglaði líðan ófárra við-
staddra. En hvað var nú allur
þessi hópur sérfræðinga í forn-
bókmenntum Norðurlanda að
gera í eins ólíklegri borg og Spo-
leto gæti virst í fljótu bragði, og
hvers vegna féll þessi skálarræða
Njálufræðingsins mikla frá
Gautaborg svo vel í kramið hjá
þeim?
Bær með
miðaldasvip
Spoleto er lítill bær uppi í hæð-
um Umbríu, um það bil tveggja
stunda lestarferð fyrir norðan
Róm, og er yfir honum mikill
„miðaldasvipur“ eins og gjarnan
er sagt: Hann stendur á eins kon-
ar hæðarrana í hlíðum Montel-
uco-fjalls, göturnar eru þröngar
og krókóttar og stundum
steinbogar eða brýr yfir þeim
milli fábreyttra framhliða hús-
anna, og á köflum eru þær brattar
og verða jafnvel að eins konar
hlykkjóttum stigum. í þessu mis-
hæðótta völundarhúsi er að finna
miðaldakirkjur, m.a. „Eufemíu-
kirkjuna" frá fyrri hluta tólftu
aldar, og dómkirkju með brog-
aðri og forgylltri mósaíkmynd frá
árinu 1207áframhliðinni, þareru
endurreisnarhallir og ýmsar aðr-
ar minjar frá endurreisnartíman-
um, m.a. freskómyndir af ævi
Maríu meyjar eftir Filippo Lippi í
kór dómkirkj unnar, og einnig má
sjá stöku rústir frá fornrómversk-
um tíma, þótt ekki láti þær mikið
yfir sér, m.a. af leikhúsi, sigur-
boga og einbýlishúsi. Húsin eru í
fornfálegum stíl en tímalaus: þau
hafa sennilega verið byggð á ýms-
um skeiðum en gætu velflest ver-
ið frá síðari hluta miðalda eða
endurreisnartímanum. Það eyk-
ur enn töfra staðarins að hann er í
hálfgerðri „niðurníðslu“: það eru
stundum sprungur í veggjum og
málning eða klæðning að flagna
af, og hafa hús, hallir og kirkjur
a.m.k. ekki verið gerð þannig
upp að þau æpi á vegfarendur:
„við erum sögulegar minjar og
verndaðar af ríkinu“.
f þessum bæ með miðaldasvip
hafa ítalir komið á fót stofnun,
sem hefur það hlutverk að stuðla
að rannsóknum á fyrri hluta mið-
alda, þ.e.a.s. á tímabilinu frá
hruni Rómaveldis og fram á
þrettándu öld, þegar Spoleto var
höfuðborg í nokkuð mikilvægu
hertogadæmi. Hefur þessi stofn-
un nú um alllangt skeið gengist
fyrir ráðstefnum þar sem haldnir
eru fyrirlestrar um einhver á-
kveðin viðfangsefni tengd þessu
tímabili, og síðan hefur hún séð
um að gefa þá fyrirlestra út í
bókum, sem verða stundum að
grundvallarritum í miðalda-
fræðum: eitt slíkt rit fjallaði t.d.
um „biblíuna á fyrri hluta mið-
alda“, svo dæmi sé nefnt. En út-
gáfustarfsemi stofnunarinnar er
ekki bundin við fyrirlestra sem
haldnir eru á slíkum ráðstefnum,
heldur gefur hún einnig út ýmis
önnur rit um þessi fræði.
Norrænar bók-
menntir og önnur
miðaldafræði
Þar sem Miðaldastofnunin í
Spoleto miðar rannsóknir sínar
við tímabilið fram að byrjun
þrettándu aldar, er ljóst að mið-
aldabókmenntir Norðurlanda
geta ekki talist til verkahrings
hennar nema að litlu leyti. Hing-
að til er líka eins og lítil tengsl hafi
verið milli norrænufræðinga og
þeirra sem stunda „evrópsk"
miðaldafræði: hafa „fornsagna-
þing“ þau, sem boðað er til á
þriggja ára fresti og helstu sér-
fræðingar sækja, yfirleitt verið
haldin á Norðurlöndum eða í
öðrum germönskum löndum og
fjallað um efni eins og ís-
lendingasögur, konungasögur og
slíkt - eina undantekningin er
þingið í Toulon í ágúst 1982, þar
sem fjallað var um riddarasögur í
evrópsku samhengi, - en
miðaldastofnanir eins og sú sem
er í Spoleto hafa leitt norrænar
bókmenntir að mestu hjá sér.
Það var því talsverð nýjung að
halda þetta sjöunda fornsagna-
þing innan vébanda Miðaldast-
ofnunarinnar í Spoleto og láta
það fjalla um efni sem fellur
undir verksvið hennar, norrænan
skáldskap fyrir þrettándu öld,
þ.e.a.s. eddukvæði og drótt-
kvæði.
Þessi hugmynd var tvímæla-
laust góð, því það er ærið verk-
efni að fjalla um norrænan mið-
aldakveðskap - skáldamálið,
goðsagnir, hetjusögur, munnlega
geymd og þvíumlíkt - í víðtæku
evrópsku samhengi, og auk þess
brýn nauðsyn að efla tengslin við
evrópska miðaldafræðinga. En
þótt margt jákvætt megi um þing-
ið segja, virðist það samt ekki
hafa náð markmiði sínu, - á hvor-
ugu þessara sviða. Eitthvað vant-
aði: fyrirlestrarnir voru harla
misjafnir og sundurlausir, þótt
verkefnið væri skýrt takmarkað,
og stundum minntu samskipti
manna á þær „kappræður
heyrnarleysingjanna“ sem oft er
vitnað til. Ætti það ekki að teljast
gagnslaust að staldra við og sjá
hvaða snurða hljóp á þráðinn.
Blikur í lofti
Nokkru áður en þingið átti að
hefjast var loft allt þegar lævi
blandið. Þau undarlegu tíðindi
höfðu sem sé spurst, að „Suður-
Afríkumenn" hygðu á þátttöku í
þessari lærdómsmannastefnu um
miðaldakvæði, og jafnframt að
mikill urgur væri þess vegna í
Norðmönnum: samvisku sinnar
vegna gætu þeir ekki stutt
apartheid-stefnuna í Suður-
Afríku með því að sitja þing með
fulltrúum stjórnvalda þar í landi
og myndu þeir þess vegna hvergi
fara. Það hafði einnig spurst að
ýmsir fræðimenn á Norður-
löndum hefðu ákveðið að sitja
heima til að sýna samstöðu með
röddum samviskunnarí ríki Ólafs
konungs. Fyrir íslensku þátttak-
endurna var þetta talsvert sam-
viskuatriði, en þeir ákváðu þó að
fara til Spoleto og reyna að leysa
málið þar með einhverjum hætti,
eins og frá var sagt í Þjóðviljan-
um á sínum tíma. En mikil óvissa
ríkti um það hvort nokkuð myndi
yfirleitt verða af þessu fornsagna-
þingi.
F ornsagnaþingið
í Spoleto
Einar Már Jónsson skrifar
Fyrsti pistill
Þegar til Spoleto kom, brá svo
við að Norðmenn voru mættir
þrátt fyrir allar yfirlýsingarnar,
en þeir sem afboðað höfðu þátt-
töku sína þeirra vegna gátu ekki
lengur breytt þeirri ákvörðun
sinni og komu því ekki. Er ekki
víst að þeir hafi allir orðið sér-
staklega glaðir við að frétta að
þeir voru einir um að sniðganga
þingið, en upphafsmennirnir létu
sig alls ekki vanta. Af Norð-
mönnum er hins vegar það að
segja, að þeir reikuðu um þingið
eins og ísjakar við Svalbarð. Það
spurðist að um málið hefði verið
mikið skrifað í norskum blöðum,
og á ritstjórnarskrifstofum Berg-
ens Tidende og Möre og Roms-
dal handelsblad væri ein spurning
efst á baugi: hvað gera Norð-
menn, skyldu þeir láta undan
fyrir kúgurunum? í Harðangurs-
firði stóðu menn að sögn á önd-
inni... Fréttaritari Þjóðviljans í
Spoleto hafði spurnir af því, að
Norðmenn hefðu samið mjög
harðorða yfirlýsingu til að dreifa
henni við setningu þingsins, - en
af einhverjum ástæðum létu þeir
það ógert. En þeir höfðu við orð
að yfirgefa þingið í mótmæla-
skyni, ef fulltrúi Suður-Afríku
væri ekki brottrækur ger, og
myndu þeir halda sitt eigið forn-
sagnaþing í borginni eilífu: væru
þeir sem ekki kæmu með þeim
nokkurs konar yfirlýstir stuðn-
ingsmenn við apartheid.
En hver var nú þessi „fulltrúi
Suður-Afríku“ sem kom öllum
látunum af stað - og breyttist
stundum í heila sendinefnd í um-
ræðum manna á Norðurlöndum?
Var það harðsvíraður Búi og hug-
sjónamaður aðskilnaðarstefnu?
Var það kenningasmiður sem var
að gaumgæfa germönsk hetju-
kvæði til að leita þar að öllum
tiltækilegum rökum fyrir kyn-
þáttaórum sínum? Nei, drengur
minn: maður þessi, Peter Buch-
holz, sem íslendingar kölluðu
„Trémanninn“, var þýskur dr.
phil., sem kenndi af einhverjum
ástæðum við háskóla í Suður-
Afríku: hann lagði jafnan áherslu
á að hann væri félagi í heimspeki-
deild háskólans í Kiel og einungis
í leyfi þaðan til að annast kennslu
um stundarsakir við suöur-
afrískan háskóla sem allir fengju
aðgang að, af hvaða kynþætti
sem þeir væru, og hann benti á að
hann væri þýskur ríkisborgari og
hefði því ekkert umboð til að
vera neinn „fulltrúi Suður-
Afríku".
Allt í hnút
Málið virtist því nokkuð ein-
falt og skyldi maður ætla að unnt
hefði verið að leysa það fyrir
þingið. En það fór á annan veg.
Þegar málið komst í hámæli og
„alþjóðlega ráðgjafanefndin",
sem Sverrir Tómasson átti sæti í
fyrir hönd íslendinga, reyndi að
hafa samband við þá ítali sem sáu
um undirbúninginn var eins og
þeir vildu alls ekki skilja að hér
væri alvara á ferðum og Norður-
landabúar gætu talið sig bundna
af ráðherrasamþykktum sem
banna öll opinber samskipti við
Suður-Afríkubúa: Teresa Pároli,
sem var fyrir ítölsku undirbún-
ingsnefndinni, beitti því bragði
að sögn að látast ekki skilja
ensku. Og af einhverjum dular-
fullum ástæðum vildi „Trémað-
urinn“ ekki fallast á þá lausn að
hann kæmi fram sem fulltrúi há-
skólans í Kiel. Ekki var laust við
að þessi patt-staða kæmi dálítið
óþægilega við marga, þar sem
mönnum hafði áður fundist að ít-
alska undirbúningsnefndin færi
sínu fram án þess að taka tillit til
þeirra venja sem ríkt hafa á forn-
sagnaþingum og léti sér álit „al-
þjóðlegu undirbúningsnefndar-
innar“ sem vind um eyru þjóta
(en valdsvið hennar mun ekki
hafa verið skýrt afmarkað, þótt
hún ætti að gefa leiðbeiningar,
eins og nafnið bendir til): ítalirnir
ákváðu t.d. upp á sitt eindæmi
hverjir skyldu halda fyrirlestra,
stundum af lítilli þekkingu á
fræðunum að mönnum fannst, og
þeir ákváðu líka að einungis
enska og þýska skyldu vera opin-
ber mál, en áður höfðu
Norðurlandamálin að sjálfsögðu
verið leyfð á slíkum þingum.
Dregur
til tíðinda
Þegar þingið var sett við hátíð-
lega athöfn í Eufemíukirkjunni
mánudagsmorguninn 4. sept-
ember, vissu menn því enn ekki
hvort nokkuð yrði af þinghaldi
eða hvort það myndi leysast upp
strax í byrjun. Kvöldið áður hafði
alþjóðlega ráðgjafanefndin reynt
að koma á þeirri málamiðlun að
„Trémaðurinn" fengi að tala sem
fulltrúi háskólans í Kiel, en sú til-
raun hafði mistekist: hvorki
Norðmennirnir né „Trémaður-
inn“ vildu ganga að henni. Setn-
ingarathöfnin var mjög hátíðleg
og fluttu þar ræður og ávörp full-
trúi Miðaldastofnunarinnar í
Spoleto, Teresa Pároli, og erki-
biskupinn af Spoleto, sem hefði
útlitsins vegna getað verið dágóð-
ur tangódansari. Síðan hófst
venjulegur þingfundur á þessum
sama stað og reyndu Norðmenn
þá að lesa upp einhverja yfirlýs-
ingu,enþeirfengu þaðekki. Þeg-
ar gert var fundarhlé skömmu
síðar, tóku þeir sér stöðu fyrir
utan kirkjuna til að mótmæla og
voru ýmsir aðrir Norðurlandabú-
ar með þeim. En enginn tók eftir
þeim mótmælum.
Eftir þetta fóru atburðirnir að
gerast nokkuð hratt og var loftið
rafmagnað. Alþjóðlega ráðgjafa-
nefndin efndi til fundar í hádeg-
ishléinu þennan sama dag, og var
nú um það að ræða að koma í veg
fyrir að þingið leystist upp. Sam-
þykkt var að „Trémaðurinn"
skyldi draga sig í hlé, ekki flytja
fyrirlestur sinn og taka einungis
þátt í þinginu sem „prívatmað-
ur“, og gekk hann að lokum að
því. Virtist málið þannig leyst.
En þá tók ekki betra við: þegar
hér var komið sögu fyrtust nefni-
lega ítölsku gestgjafarnir, þeir
hrifsuðu samþykktina úr höndum
eins nefndarmannsins og töldu
hana að sögn „falsaða", og þótt
hrindingum og pústrum yrði
forðað, gengu þeir allir af fundi
þegar samþykktin var lesin upp
og létu ekki sjá sig meir.
Málið snýst við
Þau hjákátlegu umskipti höfðu
nefnilega orðið, að Norð-
mönnum hafði tekist að láta mál-
ið snúast þannig í höndum sér, að
í augum Italanna og margra ann-
arra þátttakenda á þinginu leit
það út eins og einhverjir ofstækis-
fullir Norðurlandabúar væru að
beita þýskan fræðimann pólitísk-
urn ofsóknum og svipta hann
málfrelsi af pólitískum ástæðum.
Nú var erfitt um vik fyrir Norð-
menn að standa fyrir miklum
mótmælaaðgerðum á þinginu,
þar sem þeirra þáttur í dag-
skránni var með minnsta móti, og
menn heyrðust gjarnan hæðast
að þessum Norðmönnum sem
komnir væru á ríkisstýrk og með
drjúga dagpeninga til að standa
fyrir mótmælaaðgerðum í öðrum
löndum...
Eftir þetta fór af stað undir-
skriftasöfnun á þinginu til stuðn-
ings við „Trémanninn": stóð þar
m.a. að á þinginu hefði „einstakl-
ingur verið niðurlægður af pólit-
ískum ástæðum" og væri það brot
á þeim vísindaanda sem ætti að
ríkja og móðgun við gestgjafana,
og undirrituðu skjalið rúmlega
fjörutíu manns. Einnig birtu ít-
ölsku gestgjafarnir mjög harð-
orðar yfirlýsingar, þar sem því
var m.a. haldið fram að alþjóð-
lega ráðgjafanefndin hefði ekki
haft neinn rétt til að skipta sér af
þessu máli og hefðu aðgerðir
hennar verið móðgun við Mið-
aldastofnunina. Þann dag sem
síðasta yfirlýsingin og hin harð-
orðasta var birt, tóku menn eftir
því að talsverður lögregluviðbún-
aður var í grennd við Miðaldast-
ofnunina, og mun það ekki hafa
verið af því að ítalir óttuðust að
hryðjuverkamenn ætluðu að
ræna fræðimönnum og heimta
fyrir þá lausnargjald...
Málamiðlunin
helst
En það varð nú þinginu til
bjargar, að alþjóðlega ráðgjafa-
nefndin skipti sér ekki lengur af
þessum deilum og svaraði ekki
árásunum, enda hélst sú mála-
miðlun sem hún hafði komið á:
Peter Buchholz tók ekki þátt í
þinginu nema sem prívatmaður,
en hann hélt sinn fyrirlestur utan
þess, í einum af kvikmyndasölum
borgarinnar, á vegum „Málfrels-
isfélags“ sem til þess var stofn-
að... Prófessor Régis Boyer
stjórnaði dagskránni, og kynnti
„Trémanninn" sem fulltrúa há-
skólans í Kiel. Talaði hann síðan
um „sögu, goðsagnir og þjóð-
sögur, þrjár rætur germanskra
hetjusagna“ fyrir tæplega
fimmtíu áheyrendur.
Þessir atburðir vörpuðu
óneitanlega skugga á þingið og
tóku krafta viðstaddra, hvort sem
þeir skiptu sér af þeim eða ekki.
En þrátt fyrir allt fór þingið fram
eftir settri dagskrá, og verður
ekki annað sagt en ítölsku gest-
gjafarnir hafi gert hlutina mjög
vel: hélt Teresa Pároli áfram að
sjá um reksturinn, þótt hún skart-
aði ekki sama sælubrosi og sú
Teresa sem Bernini hjó í marm-
ara. Haldnir voru fjölmargir
fyrirlestrar í Miðaldastofnuninni
flesta daga, kynnt var merkileg
áætlun um rannsókn á tengslum
norrænna og latneskra bók-
mennta, og einn daginn var farið í
ferðalag til Assisi og Perugia: í
borg heilags Frans var m.a.
skoðuð kirkjan með freskómynd-
um Giottos en í Perugia var
mönnum boðið á tónleika í
skrautlegum sal miðalda ráðhúss.
Áður en þinginu lauk, 10. sept-
ember, var mönnum gefinn kost-
ur á að fara í smáhópum og skoða
freskómyndir Filippo Lippi í
dómkirkjunni í Spoleto, en þær
voru í viðgerð og faldar bak við
vinnupaila, og fór umsjónarmað-
ur viðgerðanna með mönnum og
skýrði verkið og freskómyndirn-
ar sjálfar. Loks var þátttakend-
um boðið til ýmissa veisluhalda.
Sýnilegt tákn
En var þessi nöturlegi
„Trémanns-þáttur“ þá aðeins
einangrað atriði sem spillti að
vísu andrúmsloftinu meðan hann
stóð yfir en náði ekki lengra? Það
held ég ekki: ef litið er á málið í
samhengi við annað, kemur
nefnilega í ljós að það var eins
konarsýnilegt tákn um víðtækara
ástand, - hvort sem það ástand er
stundlegt eða ekki. En svo virtist
sem það væri tvíþætt. Annars
vegar voru minnkandi áhrif
Norðurlandabúa á þessum vett-
vangi sem komu einnig fram í því
að þeir héldu óvenju fáa fyrir-
lestra - nerna íslendingar sem
voru hér skýr undantekning - og
tungumál þeirra voru ekki gjald-
geng á þinginu - en þá reglu brutu
Islendingar einir: það var því
ekki nema afleiðing af þessu áh-
rifaleysi að þeir skyldu ekki geta
knúð fram lausn á „Trémanns-
málinu" þegar í upphafi. Hins
vegar var eins konar sambands-
leysi milli Norðurlandabúa og
margra annarra (þótt frá því væru
ýmsar undantekningar), og var
það hve álappalega Norð-
mönnum gekk að fá menn til að
skilja afstöðu sína í þessu sama
„Trémanns-máli“ ekki nema af-
leiðing af því. En þá er ein spurn-
ing eftir og er hún aðalatriðið:
eru fræðin að einhverju leyti farin
að mótast af þessu ástandi? Að
því verður vikið síðar, deo vol-
ente. e.m.j.
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 22. september 1988
Fimmtudagur 22. september 1988 ÞJÓÐVILJINN - SIÐA 9