Þjóðviljinn - 22.12.1988, Qupperneq 12

BÆKUR
Nýr Oddur í
hvem bókaskáp
i-t*

$ þttd ® nra
3Eef*4menf/3*|u Cím|W
cigertíigojö t ®uangelia bu« fjart
(talpr pieOtfaöi t t þ«>
me/Qícrn b/ta pðfluUtt ©’ko »fp;
öIU mcn noan ft'ripiiöo. þau
eru nu bíer vtlógö a >7oe
ro>nu/©uOt tít lopo «
OyrOat/ c/T «fmug4t
ttú ett f^mOat'r
Oíalu þía!part
Titilsíða Hróarskeldubókar: Þetta er hiö nýja testament.
Kápa nýja Odds, mynd Jóns Reykdals uppúr íslensku teiknibókinni, handriti frá
14. öld. Kannski full kaþólsk myndskreyting á svo lúterska bók?
Nýja Testamenti Odds
Gottskálkssonar.
Frágangur texta: Árni Óskars-
son, Guðrún Kvaran, Gunn-
laugur Ingólfsson, Jón Aðalsteinn
Jónsson.
Inngangar: Sigurbjörn Einars-
son; Guðrún Kvaran, Gunn-
laugur Ingólfsson, Jón Aðalsteinn
Jónsson.
Prentað í Odda.
Lögberg - Sverrir Kristinsson,
1988.
Hér er komin bók sem víst er
að vekur mörgum forvitni:
endurprentað eftir 448 ár það
verk sem hafið var við kýrylinn í
fjósi Skálholtsbiskups haustið
1536 og lokið 12. apríl fjórum
árum síðar f félagi við hinn þýska
prentara Hans Barth „útí ícon-
unglegum stað, Roskyld“: hin
prentaða þýðing Odds Gott-
skálkssonar á nýjatestamentinu.
Það er margt stórkostlegt um
þetta verk. Þetta er fyrsta þekkt
þýðing nýjatestamentisins á ís-
lensku, og fyrsta prentbók sem
vitað er um á íslenska tungu. Hún
er líka fyrsta lúterska trúarrit á
íslandi, og vegna þess að á 16. öld
verða trúarbrögð ekki greind frá
stjórnmálum er ekkert úr vegi að
kalla prentbókina frá Hróars-
keldu líka fyrsta pólitíska dreifir-
itið á íslensku.
í mörgum öðrum löndum hér
nyrðra urðu fyrstu biblíuþýðing-
arnar grundvöllur að ritmáli og sú
vogarstöng sem lyfti þjóðtungum
í það hásæti sem latínan hafði
áður vermt ein saman. Þýðing-
arnar voru iðulega fyrstu prent-
aðar bækur og sigrar mótmæl-
endatrúar í félagi við landsfursta
komu heimamáli á legg sem
tungumáli kirkjunnar, stjórnsýsl-
unnar, bókmenntanna og - í
minna mæli - vísinda og fræða.
Fyrirmyndin að réttu tungumáli
var þá auðvitað sótt í bók bóka-
nna.
Skýrasta dæmið er háþýska
biblíuþýðingin eftir Lúter sem í
sögu þýskrar tungu og bók-
mennta hefur svipaðan stað og
Dantekviður á ftalíu. Líkt er um
þýðingarnar í Skandinavíu og á
Niðurlöndum, og einnig má
minna á Jakobsbiblíuna ensku, -
King's Bible - sem átti mikinn
þátt í að samræma enskt ritmál
(en ensk þýðingarsaga biblíunnar
er raunar nokkuð flókin).
Hljómandi málmur
og hvellandi bjalla
Þennan sess öðlaðist ekki þýð-
ing Odds og sporgöngumanna
hans, vegna þess að við áttum
okkur gullnar töflur í túni áður en
þeir Gutenberg og Lúter breyttu
heimsmyndinni: sjálfar íslend-
ingasögurnar. Málfar tólftu og
þrettándu aldar er því haft til fyr-
irmyndar á okkar tímum, og eícki
málfar Odds og félaga hans á sið-
skiptaöld.
Sem betur fer. Annars mundi
eitt íslenskt kvinnunar afspringi
jafnsnart meðtaka og forláta, lík-
aso bíginna og hantéra allt hvað
eð sker, og þarmeð blífa í platt-
þýskri fordj arfan. En þegar við
seint á tuttugustu öld virðum fyrir
okkur þennan íslenska nýjatesta-
mentistexta í nýrri og fallegri út-
gáfu skiptir okkur þó mestu sá
sess sem Oddur Gottskálksson
skipar í sögu tungunnar og sögu
bókmenntanna. Hann Iagði með
þýðingu sinni grunninn að öllum
síðari biblíuþýðingum og er
þarmeð einn af upsprettu-
mönnum í íslenskum bók-
menntum, og margir hafa eignað
smekkvísi hans sinn þátt í lífs-
þrótti íslenskunnar næstu aldir
eftir þýðinguna. Meðal annars
vegna þess að í hérumbil hálfa
aðra öld áður en Oddur settist
með pennann aftanvið kýrrass-
ana höfðu prósaskrif næstum því
lagst af á Islandi, önnur en bréf
og skýrslur.
Margir þeir biblíustaðir sem
frægastir eru hafa ennþá íslensk-
an búning Odds. Það er ekkert
gefið að öðrum þýðanda hefði
hugkvæmst að tala um hljómandi
málm og hvellandi bjöllu í
l.Kor.13, - eða að tefja sig á að
finna fjórar sagnir þarsem Lúther
Pt 3 2
MÖRÐU R ÁRNASON
lætur nægja eina (aufhören) í
sama kafla: „Kærleikurinn hann
doðnar aldri þótt spádómurinn
hjaðni og tungumálunum sloti og
skynseminni linni.“
Enda segir Sigurbjöm biskup í
inngangi sínum að Oddur eigi
meira en nokkur einn maður ann-
ar í nýjatestamentishluta íslensku
biblíunnar frá 1981, þeirrar sem
nú er opinber trúartexti hinnar
lútersk-evangelísku ríkistrúar ís-
lendinga.
„Eigi aö síöur...“
Margir hafa lofað þýðingu
Odds, og vekjast enn fleiri upp
við þessa útgáfu. Nokkrir þeirra
eru tilgreindir í inngöngum henn-
ar, aðrir í auglýsingum á bóka-
markaðnum. Ætli hrósið mesta
komi þó ekki frá þeim sem best
þekki, Jóni Helgasyni, sem samdi
mikið verk um málið á þýðing-
unni og telur þar bæði kost og
löst, birtir einnig sýnishorn af
umsögnum annarra, og segir síð-
an þetta hálfþyrrkingslegur:
„Raunar má segja sem svo, að
yfírleitt er þakklátt verk að snúa
guðspjöllunum, þar sem háleit
sannindi birtast jafnan í búningi
einfaldra orða, og að hætt er við
að ef ekkert væri til af NT nema
síðari helmingurinn, myndi dóm-
ar um þýðinguna hafa hljómað á
annan veg. Líkur eru og til þess,
að Oddur hafi fremur notið þess
en goldið, að hann hafði dvalið
langdvölum erlendis í æsku.“
Síðan kemur það sem þessi
árin gengur undir heitinu fjórar
stjörnur: „Eigi að síður hyggjum
vjer, að jafnvel hinn strangasti
dómari muni viðurkenna, að stíll
hans sje maklegur þeirra lofs-
yrða, sem tilgreind voru, ef litið
er á þá kafla, sem bezt hafa tek-
izt.“
Oddur hefur gengið að verki
sínu með aðdáunarverðri vand-
virkni miðað við aðstæður allar.
Hann kunni ekki grísku og óvíst
að hann hefði haft aðgang að
gríska frumtextanum, en það
þykir sýnt að hann hefur þýtt úr
að minnsta kosti þremur bókum -
latnesku Vulgötu og þýðingum
þeirra Lúters og Erasmusar. Að
auki sjá fræðimenn skyldleika í
textanum við þá fáu kafla helgrar
bókar sem þýddir höfðu verið í
pápísku.
Hann hóf verkið í Skálholti
sem áður er sagt, á laun, og virð-
ist síðan hafa sjálfur haft veg og
vanda af prentun þess, - með ein-
hverjum liðstyrk Kristjáns kon-
ungs þriðja, og fylgir því gegnum
prentsmiðjuna hjá Hans í Hró-
arskeldu.
Menn vita að Guðbrandsbib-
lían frá 1584 er enn talin eitt
mesta stórvirki í ísienskri bókaút-
gáfu, kostaði kýrverð á sínum
tíma og er í endurprentun notuð
til að gefa þjóðhöfðingjum. Það
segir þessvegna sitt um þann ilm
sem leggur bæði af tungutaki í
þýðingu Odds og af sögulegum
aðstæðum verksins að Jón Helga-
son skuli þráttfyrir alla sína fyrir-
vara segja að þýðing Odds og
prentun þýðingarinnar sé:
„meira afrek, þegar á allt er
litið, heldur en fyrir Guðbrand
biskup tæpum aldarhelmingi síð-
ar að auka við því, sem vantaði á
fullkomna þýðingu ritningarinn-
ar, og koma henni allri á prent.“
Vandaverk
Það er sumsé mjög gott verk og
þakkarvert að koma þýðingunni
til okkar aftur milliliðalaust, með
okkar stafsetningu og stafagerð.
Ekki var til nema Ijósrituð útgáfa
af frumbókinni, frá 1933, fágæt
og varla við hæfí annarra en
fræðinga og sérstakra áhuga-
manna. Af sjálfri Hróarskeldu-
bók eru aðeins örfá heil eintök.
Textinn frá 1540 hefur verið
unninn til útgáfu í tvennu lagi.
Árni Óskarsson byrjaði að vélrita
áður en tölvur urðu almennar, og
bjó sér vinnureglur í samráði við
þá Jón Samsonarson og Ólaf
Pálmason. Þessu vélriti var síðar
komið á tölvu hjá Orðabók Há-
skólans, og þaðan voru svo feng-
in þau Guðrún, Gunnlaugur og
Jón Aðalsteinn, sem bera loka-
ábyrgð á frágangi textans.
Það er við hæfi að Orðabókin
og Orðabókarfólk skuli eiga hér
hlut að máli. Tímamörk í söfnun
og rannsóknum við Orðabók Há-
skólans eru nefnilega einmitt við
árið 1540 vegna þess að þá kemur
út Nýjatestamenti Odds.
Nú kynnu menn að halda að til
slíkrar útgáfu þyrfti fyrst og
fremst nákvæman prófarkales-
ara. Er ekki verið að prenta eina
bók uppúr annarri bók?
En málin flækjast fljótt. Hér er
ekki verið að prenta stafréttan
texta heldur með nútímastafsetn-
ingu, þar sem þörf er samræming-
ar sem ekki var tíðkuð á sextándu
öld. Og þó ekki væri ennað en að
leysa úr böndum og ýmsum tákn-
um öðrum sem fyrstu prentbækur
tóku í arf frá handritum væri um
meira en nákvæmnisverk að
ræða. Útgefendur hafa tekið þá
eðlilegu stefnu að halda sem
verða má í beygingar- og orð-
myndir þýðandans þótt stafsetn-
ingu sé breytt, og segja sjálfir í
inngangi að „þessi sjónarmið
rekast oftlega á og stafar af því
margs konar ósamræmi."
Þeir hafa þó haft góðan leiðar-
vísi um verk Odds, þarsem er til-
vitnuð ritgerð sjálfs Jóns Helga-
sonar, og af stuttri skoðun verður
ekki.felldur annar dómur en að
þau Guðrún, Gunnlaugur og Jón
hafí ásamt öðrum sem við sögu
komu staðið sig með prýði.
Það væri til dæmis hálfgerð
fölsun og eiginlega illvirki að
ræna þýðingu Odds þeim ein-
kennum aldar sinnar sem við
leyfum okkur nú að kalla máivill-
ur, og auðvitað er í bókinni hald-
ið myndum einsog eignarfallinu
„bróðurs" eða miðmyndinni
„komunst". Það er líka til ilm-
auka að halda inni augljósum
framburðarsérkennum einsog
eignarfallinu „vats“ (af ,,vatn“)
°g fylgja Oddi í ósamræmi milli
„hefur“ og „hefir“ eða „vér“ og
„vær“. Eins er skynsamlegt að
breyta ,,-r“ í ,,-ur“, akr“ gömlu
bókarinnar í „akur“, því að forn
framburður er löngu horfínn á
tímum Odds, og aðeins rithefð
þama á bakvið.
Kvikindi
og kvikvendi
Síðan lenda menn auðvitað í
vandræðum. Til dæmis um þau er
að orð sem enda einsog „bind-
indi“ eru öll prentuð í Hróars-
keldubók með ,,-indi“, nema
kvikindi, sem af einhverjum
ástæðum hefur alltaf ,,-endi“.
Hér taka þremenningarnir
ákvörðun um að samræma með
,,-indi“, og ekkert við því að
segja. Fyrren kvikindið dúkkar
alltíeinu upp með vaffi milli
stofns og viðskeytis: „kvik-
vendi“. Hvað á að gera? Er
eitthvað hér á seyði? Þremenn-
ingarnir halda e-inu í þessu eina
orði, og hafa sjálfsagt fómað
höndum, - lái þeim hver sem vill.
Mér hefði til dæmis prívat og
persónulega fundist skemmti-
legra ef útgefendur hefðu haldið
myndum einsog „eingill“ og
„þeig“ (boðháttur af þegja),
-sérstaklega fyrst þau sleppa í
gegn styttum endingum sagna
undan persónufomöfnum: vilji
þið, skulu þér. Um smekk má
lengi ræða. En ekki deila.
Það eykur svo gildi þessa verks
að reynt er að ganga frá sem næst
því einsog Oddur í Hróarskeldu,
tilvitnanir og skýringar hafðar á
spássíu og formálar allir og eftir-
málar á sínum stað.
12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Flmmtudagur 22. desember 1988