Þjóðviljinn - 27.04.1989, Blaðsíða 6

MINNING
bandalagi við erkióvininn, íhald-
ið. Þá eru sett fræðslulögin nýju
sem svo voru lengi kölluð og voru
sáttargrundvöllur þjóðarinnar og
skólakerfisins um áratugaskeið.
Þegar ég kynntist Brynjólfi
voru heit átakaár í hreyfingu okk-
ar en þar hafa oft verið átök af því
að hreyfingin finnur til og af því
aðhún er lifandi hreyfing en ekki
dauð úr öllum æðum. Á þeim
átakatíma var fjallað um Alþýðu-
bandalagið og framtíð þess.
Brynjólfur og hans menn kusu að
Alþýðubandalagið yrði samfylk-
ingarsamtök með félagsaðild en
ekki með einstaklingsaðild nema
tá í undantekningartilvikum.
úðvík var annarrar skoðunar og
Einar var sáttasemjarinn. Niður-
staðan varð Brynjólfi ekki að
skapi og hann steig ekki fyrstu
skrefin með Alþýðubandalaginu.
Það gerðist ekki fyrr en haustið
1969. Pá var haldinn fyrsti flokks-
ráðsfundur hins unga flokks og
þar var Brynjólfur einn fulltrúa
Reykvíkinga. Fundurinn var
haldinn í Skíðaskálanum við Ak-
ureyri. Á öðrum fundardegi
kvaddi Brynjólfur sér hljóðs og
ræða hans er öllum sem á hlýddu
eftirminnileg: Hann hafði efa-
semdir um Alþýðubandalagið.
Og hver hefur það ekki? En hann
komst að málefnalegri niður-
stöðu sem byggðist á rökum -
rökum sem voru honum áreiðan-
lega ekki þægileg. En hann
spurði aldrei um slíkt - heldur um
málefni og aftur málefni. Þess
vegna voru honum persónuupp-
hlaup seinni ára í flokknum ekki
að skapi. Þau rök sem Brynjólfur
komst að þá eru raunar fullgild
enn í dag: íslenskir sósíalistar
eiga engan flokk annan en Al-
þýðubandalagið með öllum kost-
um þess og augljósum göllum.
Brynjólfur Bjarnason var fyrsti
ráðherrann sem gegndi titli
menntamálaráðherra. Mennta-
málaráðuneytið á rætur að rekja
til ársins 1944 þegar nýsköpunar-
stjórnin var mynduð. I yfirliti um
ráðuneytið segir Birgir Thorlaci-
us frá því að Brynjólfur Bjarna-
son hafi fljótlega farið þess á leit
að hann fengi sérstakan starfs-
mann til þess að „vinna að af-
greiðslu menntamála, er hann fór
með, en þau voru þá afgreidd í
dóms- og kirkjumálaráðuneyt-
inu. Alllöngu eftir að þessari hug-
mynd var hreyft ákváðu þeir for-
sætisráðherra og menntamála-
ráðherra, að sá starfsmaður, sem
síðan 1939 hafði verið ritari og
sfðan 1941 fulltrúi hjá forsætis-
ráðherra skyldi einnig starfa fyrir
menntamálaráðherra, en mála-
flokkurinn tilheyrði eftir sem
áður dóms- og kirkjumálaráðu-
neytinu".
Þar með var menntamálaráð-
herra orðinn til í íslenska stjórn-
kerfinu. Og hefur verið það síð-
an. í ráðherratíð sinni beitti
Brynjólfur sér fyrir því að
fræðslulögin voru sett 1946. Lög
þessi voru talin svo framfarasinn-
uð að þau voru kölluð „fræðslu-
Iögin nýju“ allt fram undir það að
grunnskólalögin voru sett í tíð
Magnúsar Torfa Ólafssonar.
Hann var kosinn til þess starfa á
vegum Samtaka frjálslyndra og
vinstri manna en árum saman
verið blaðamaður og ritstjóri
Þjóðviljans og síðar einn af for-
ystumönnum Alþýðubandalags-
ins. Og hafði því verið samherji
Brynjólfs í áratugi.
Merkasta nýmæli „fræðslulag-
anna nýju“ voru ákvæðin um
landsprófið sem opnaði leið fyrir
alla sem höfðu lokið unglinga-
prófi til þess að hefja undirbún-
ing að framhaldsnámi án þess að
þurfa að verja fjármunum til
einkakennslu í stórum stíl eins og
verið hafði venjan um árabil. Þar
var einnig opnað fyrir gagn-
fræðapróf og mikilvæg nýmæli
snertu verknám sem er eftirsjá að
úr íslenskum skólalögum.
„Fræðslulögin nýju“ voru horn-
steinn skólastarfs á íslandi í 28 ár
á mestu umbrotatímum aldarinn-
ar og entust vel sem slík og
skiluðu miklum árangri. Væri
reyndar fróðlegt að gerð yrði út-
tekt á þessum lögum og áhrifum
þeirra á menningarþróun þjóðar-
innar á þessu árabili og síðar.
Þegar lög þessi eru lesin kemur
í ljós að þau eru ótrúlega einföld
að allri gerð. Hér er um að ræða
þrjá lagabálka. Fyrst ber að
nefna lög um skólakerfi og
fræðsluskyldu nr. 22 frá 1946.
Þessi lög eru aðeins 10 greinar.
Þá er um að ræða lög nr. 58 frá
1946 um menntaskóla og lög nr.
48 frá sama ári um gagnfræða-
nám.
Ekk er of mikið sagt þótt fullyrt
sé að þessi lög hafi hvað sem öllu
öðru líður haft meiri áhrif á ís-
lenskt skólastarf og mennta-
stefnu en nokkur önnur lög sem
sett hafa verið um skólamál hér á
landi.
Undirritaður átti ekki mikil
samskipti við Brynjólf Bjarnason
utan funda af ólíkasta tagi. Þó
vissum við vel hvor af öðrum.
Þegar ég tók sæti á framboðslista
Alþýðubandalagsins í Reykjavík
lagði ég mikla áherslu á að Brynj-
ólfur yrði þar í heiðurssæti ásamt
Einari. Þeirri beiðni tók Brynj-
ólfur vel eins og alltaf síðar með
því að segja: Ef þú telur að það sé
betra fyrir flokkinn. í hans
flokkslegu afstöðu var eigin pers-
óna aldrei í fyrirrúmi heldur hug-
sjón og hinn sameiginlegi mál-
staður.
Áhrif Kommúnistaflokksins
og Sósíalistaflokksins á íslenskt
þjóðlíf eru mikil og þeirra gætir
hvarvetna. Þar nægir ekki aðeins
að benda á skólakerfið. Þar þarf
einnig að minna á atvinnuupp-
bygginguna á nýsköpunarárun-
um, á landhelgisbaráttuna. Ekki
þarf að minna á baráttuna gegn
ameríska hernáminu. Allir þeir
grundvallarþættir sem þá urðu til
eru og eiga að vera hinn rauði
þráður í starfi og stefnu stjórn-
málaflokks íslenskra sósíalista -
þar sem saman fer atvinnan,
lífskjörin í víðustu merkingu þess
orðs og varðstaðan um sjálfstæði
íslensku þjóðarinnar, menningu
og hennar og tungu.
Fyrr í þessari kveðjugrein hef
ég vitnað í sveitunga minn Jó-
hannes úr Kötlum og í afmælis-
grein um Brynjólf sextugan benti
Jóhannes á setningu úr ritum
Brynjólfs Bjarnasonar sem er sí-
gild, semsé að við „Lifum á mikl-
um tímamótum, sem krefjast
endurskoðunar allra mannlegra
hugmynda." Þetta á einnig við í
dag nú þegar Brynjólfur er bor-
inn til grafar á nítugasta og fyrsta
aldursári.
Brynjólfur var fæddur 26. maí
1898. Kona hans var Hallfríður
Jónasdóttir og lést hún í desemb-
er 1968. Ég heimsótti þau stund-
um á unglingsárum mínum í lítið
hús við Brekkustíg. Þar var gott
að koma. Eftir að Hallfríður lést
var Brynjólfur oft langdvölum
hjá Elínu dóttur sinni og fjöl-
skyldu hennar en Elín býr í Dan-
mörku. Á þessari stundu flyt ég
Elínu og fjölskyldu hennar sam-
úðarkveðjur.
Svavar Gestsson
Ég hef fjallað svo oft um Brynj-
ólf Bjarnason við ýmis tækifæri,
að mér þykir við hæfi nú að skrifa
aðeins fáein kveðjuorð.
Ég hafði verið nokkur ár hér í
Reykjavík, áður en ég kynntist
honum að nokkru ráði. Hvort
tveggja var, að hann mátti víst
teljast fremur ómannblendinn,
og kaus sér heldur fáa vini og
nána en marga kunningja, og svo
hafði hann sem flokksleiðtogi í
mörg horn að líta. Á miðjum
aldri fór hann að draga úr þátt-
töku sinni í stjórnmálum og snúa
sér æ meira að því sviði, sem
hafði verið hjartans mál hans frá
unga aldri, heimspekinni. Þá gat
hann meira um frjálst höfuð
strokið. Við höfðum báðir yndi af
útivist, og ekki leið á löngu, þar
til við fórum að fara lengri eða
skemmri ferðir eftir atvikum. Á
vetrum fórum við á skíði í ná-
grenni borgarinnar, og lá þá
leiðin oft upp í Rjúpnadali. Það
brást ekki að það var sem fargi
væri létt af Brynjólfi, þegar hann
var kominn út í villta náttúruna,
og hann varð léttari í máli.
Reyndar kunnum við þá list að
þegja saman og vera einir með
náttúrunni, en þess á milli hvfld-
um við okkur og höfðum uppi
gamanmál. Brynjólfur kunni
mikið af spésögum. Alltaf kom-
um við hressir og endurnærðir
heim, enda þótt stundum blési
svalt um vanga.
Á sumrin sóttum við mikið upp
í hálendið og varð þá tíðförult í
Kerlingarfjöll. Einhverju sinni
vorum við að klífa einhvern
hnjúkinn. Ég fór fyrir, en þegar
ég varð þess var, að Brynjólfi
hafði seinkað, leit ég við og sá
hvar hann sat á hækjum sér og var
að skoða lítið blóm, en hann var
líffræðingur að mennt. Kannske
átti hann ekki von á þessari teg-
und svo hátt uppi í reginfjöllum
eða blómið var eitthvað afbrigði-
legt. Ég sneri aftur til hans, og
sagði hann mér hvað það héti, og
sýndi mér gerð þess og fíngerða
fegurð sem stakk svo mjög í stúf
við kaldranaleik þessara fjalla,
sem í eina tíð voru kölluð Oveð-
urshnjúkar. Brynjólfur var svo
niðursokkinn í að skoða blómið,
að engu líkara var en að hann
hefði fundið dýrmætan fjársjóð.
Svo ólíkar hliðar hafði þessi
stjórnmálamaður og heimspek-
ingur.
Það er lán að kynnast á lífsleið-
inni afburðamanni. Maður fær
nýja útsýn, ný sjónarhorn og nýja
reynslu. Einn slíkur maður var
Brynjólfur. Honum auðnaðist að
njóta almennrar virðingar í lif-
anda lífi, einkum fyrir heimspeki-
rit sín. Þó er ekki ólíklegt að veg-
ur hans vaxi enn, þegar stundir
líða.
Með þökk fyrir samfylgdina.
Gísli Ásmundsson
Fátækrastyttan mikla Brynj-
ólfur Bjarnason er fallinn en rödd
hans er ekki þögnuð, þung var
hún sem græðis gnýr og þó svo
mild sem sjálfur vorboðinn, hann
var mérkisberi sannleikans og
brautryðjandi að vegi réttlætis og
þjóðfrelsis og stóð frá unga aldri
við hlið alþýðunnar á íslandi að
velta þar völum úr leið og sýna
með stórhuga fordæmi, að það
var hægt að ryðja veginn og hann
vissi hvar vegurinn átti að liggja
og hvert bar að stefna. Hann var
vinur hinna snauðu sem aldrei
brást.
Fullhuginn sem hvern sinn
starfsdag stóð meðal þeirra sem
fremstir fóru í baráttunni gegn fá-
tæktinni og fáfræðinni var kenn-
arinn og leiðtogi allra vinnandi
manna í landinu og lagði á það
ríka áherslu að það væri hægt að
útrýma fátæktinni, orsakir henn-
ar væru þekktar og ráð til að út-
rýma henni væri löngu vituð. Or-
sök fátæktarinnar er auðvaldið,
það vald sem drottnar yfir at-
vinnutækjunum og þar með
auðæfum þjóðarinnar. Ráðið til
að útrýma fátæktinni er sósíal-
isminn.
Fáfræðin, segir Brynjólfur, er
fylgja fátæktarinnar og því er
þeim mönnum sem græða á fá-
tækt fjöldans lífsnauðsyn að
halda fátæktinni við, og á meðan
svo er ástatt verður erfitt fyrir ís-
lensku þjóðina að hagnýta sér
það dýrmæta vald sem hún á,
vald lýðræðisins.
Brynjólfur Bjarnason var ung-
ur settur til mennta og varð stúd-
ent úr M.R. tvítugur að aldri
(1918), stundaði síðan náttúru-
fræðinám við Kaupmannahafn-
arháskóla, cand. phil. 1919, próf í
efnafræði og eðlisfræði 1920. Las
heimspeki við Berlínarháskóla
1923-1924. Kenndi náttúrufræði
við framhaldsskóla í Reykjavík
frá 1926-33. Lagði síðan fyrir sig
ritstörf og stjórnmál, var alþing-
ismaður í 19 ár, menntamálaráð-
herra 1944-1947. Formaður
Kommúnistaflokks fslands frá
stofnun 1930-1938. Þá var
Kommúnistaflokkurinn lagður
niður og stofnaður Sameiningar-
flokkur alþýðu - Sósíalistaflokk-
urinn. Brynjólfur var þar for-
maður miðstjórnar og síðan for-
maður framkvæmdanefndar
flokksins. Hann var ritstjóri
Verkalýðsblaðsins 1930-35. í
stjórn Sjúkrasamlags Rvíkur og í
Tryggingaráði í full 16 ár.
Á þessari upptalningu, sem þó
er fjarri því að skýra frá öllum
hans fjölþættu ritstörfum sem
mikil eru að vöxtum og mikilleik
efnis, sést hversu hann var búinn
undir sitt víðfeðma leiðtogastarf
meðal íslenskrar alþýðu í barátt-
unni gegn fátæktinni og fáfræð-
inni.
Ég sem þetta skrifa bar gæfu til
að kynnast manninum Brynjólfi
Bjarnasyni, gáfu- og mennta-
manninum, og fann hversu hon-
um var auðvelt að vekja máls á
sameiginlegum áhugamálum,
málefnum verkalýðsbaráttunnar,
andanum, efninu, málinu og út-
skýra það sem torvelt gat reynst
að skilja. Við vorum saman í
stjórn Sósíalistafélags Rvkur, um
skeið þar sem hann var þá for-
maður, ég var baráttufélagi hans
þegar íslenskri alþýðu reið mest á
að slíta af sér hlekki örbirgðar-
innar og stefna fram til bættra
lífskjara. Brynjólfur sótti ótrauð-
Á ungum aldri.
6 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 27. apríl 1989
ur á brattann með storminn í
fangið, mótaði kröfurnar ásamt
öðrum félögum í Sósíalista-
flokknum, fann þeim jarðveg og
framrás og vísaði veginn. Það var
gott að eiga hann að, vökumann-
inn, skipuleggjarann, hann sem
kunni til verka og neytti sinna
ótvíræðu yfirburðahærileika til
að vekja menn til baráttunnar,
sannfæringarkraftinn og viljann
sem aldrei má bresta.
Baráttumálin voru mörg og
fjölþætt og skal minnst á nokkur
þeirra til minningar um fallinn fé-
laga og alla hina sem aldrei viku
af verðinum.
Sósíalistaflokkurinn lét mikið
að sér kveða á Alþingi, ekki síður
en forveri hans, Kommúnista-
flokkurinn. Þar sátu þrír komm-
únistar á þingi, skörungar að viti,
menntun og mælsku og fylgdu
fast eftir áhugamálum róttækra
verkamanna og -kvenna.
Á kreppuárunum voru mörg
mál afturhaldsmanna á Alþingi
sem berjast varð gegn svo ekki
yrðu að lögum, þau sömu mál
voru einnig höfuðverkefni verka-
lýðshreyfingarinnar um allt land
auk kjarabaráttunnar og má
nefna þar til ríkislögreglu sem
harðasta afturhaldið heimtaði að
yrðu að lögum í landi. Það mál
var kæft á þingi að lokum.
Togaravökulögin voru lengi á
döfinni í þingsölum og í sam-
tökum vinnandi manna, eftir
margra ára öfuguggahátt útgerð-
armanna og íhaldsins á Alþingi
og síharðnandi baráttu sósíalista
á þingi og utan þess var hvfldart-
ími sjómanna á togurum lög-
leiddur.
Fátækralögin voru lengi lífs-
skilyrði auðvaldsins og eitt helsta
kúgunartækið sem þeir höfðu í
hendi, refsivöndurinn sem þeim
hafði dugað best. Afnám þeirra
laga var hitamál, og loksins eftir
margra ára baráttu verkalýðs-
hreyfingarinnar og sósíalistanna
á þingi voru þau þrælalög afnum-
in, á árinu 1934.
Enn má nefna tryggingarnar
sem voru eitt af höfuðkröfum
verkafólks, á kröfuspjöldum
verkalýðsins í fyrstu kröfugöng-
unni 1923 ásamt afnámi fátækra-
laganna sem loks voru afnumin
1934 eftir að verkamenn höfðu
sýnt krepptan hnefa. Lög um
Tryggingastofnun ríkisins voru
loks samþykkt á Alþingi tveimur
árum seinna. Þetta tvennt voru
stórir og merkir áfangar á vegi
verkalýðs- og þjóðfrelsisbarátt-
unnar og lýsa langt fram á veginn
og sýna hvers við erum megnug
sameinuð, hversu við gætum ver-
ið voldug og sterk. Þeir Brynjólf-
ur og Einar Olgeirsson voru báðir
á þingi þegar orrahríð afturhalds-
ins reis hægt gegn afnámi fátækr-
alaganna og stofnun Trygginga-
stofnunar ríkisins.
En félagar okkar verkamanna í
Sósíalistaflokknum og í okkar
hreyfingu voru ekki þagnaðir þó
þessi stórmál væru í höfn, það
varð að tryggja að lögin næðu að
festast í sessi og ná sínum leiðum
til fólksins út um allt land og að
því vann Brynjólfur þar sem hann
sat í Tryggingaráði í sextán ár og
fylgdi málunum fram af lífi og sál.
Oll slík vinna var hans þegnskyld-
uvinna sem hann nefndi svo.
Auk þess að koma á stofn
Tryggingastofnuninni voru fjöl-
mörg skyld mál sem verkalýðs-
hreyfingin hlaut að berjast fyrir,
jafnvel með hörðum höndum og
löngum verkföllum, svo sem
slysa- og sjúkratryggingar, orlof
margvísleg og atvinnuleysistrygg-
ingar. Öll þessi mál mættu mikilli
andstöðu og voru þrætumál á Al-
þingi. Þar stóð Brynjólfur eins og
klettur úr hafinu við hlið Einars
og annarra félaga okkar á þingi.
Deilurnar voru harðar og oft
óvægilegar og má geta þess hér
sem kunnugt er að verkfall
Dagsbrúnar stóð í sex vikur.
Verkfall til að ná fram trygging-
um sem margir njóta góðs af. Á
Alþingi urðu atvinnuleysistrygg-
ingarnar að lögum gegn illvígri
andstöðu þeirra sem héldu okkur
Dagsbrúnarmönnum kaup- og
i