Þjóðviljinn - 27.04.1989, Blaðsíða 9

MINNING
yfirheyra svona gangandi alfræði-
orðabók um þróun pólitískra
átaka að tjaldabaki frá þessum
örlagaárum íslenskra stjórnmála,
- fyrir fólk sem skreið inn í heim-
inn löngu seinna við illan leik og
litlar vinsældir eins og átti við
undirritaðan.
Og ég get ekki neitað því að
mér fannst ég vera að tala við
hálfgert forsögulegt fyrirbæri
þegar ég spurði Brynjólf um
kynni hans af leiðtogum komm-
únismans í gegnum tíðina og
hann fór að segja mér frá Lenín
sjálfum og Stalín og öðru því liði
sem þekkt er úr sögu heims-
kommúnismans. Því þá kom í ljós
að Brynjólfur hafði verið á stofn-
fundi alþjóðasambands komm-
únista í Moskvu 1920, þar sem
Lenín bar hitann og þungann af
aliri hugmyndafræðinni jafn-
framt því að vera helsti ræðuskör-
ungur samkomunnar. Þar svaraði
Lenín framkominni gagnrýni á
kommúnismann í ritverki sem
einnig var dreift á fundinum og
hét Barnasjúkdómar kommúnis-
mans.
Brynjólfur hafði semsagt
kynnst meðal annarra báðum
fyrrnefndum Sovétleiðtogum
augliti til auglitis á fundum þar
eystra. Hugsuðinum mesta og
einum fremsta manni þessarar
aldar - Lenín sjálfum. Sem og
slátraranum mikla, en óumdeild-
um sigurvegara seinni
heimsstyrjaldarinnar, leiðtoga
Stalín. Fyrir mér var þetta ákaf-
lega ótrúlegt, að fá frásagnir af
þessu umdeilda fólki frá fyrstu
heimild, - milliliðalaust! Ekki
amalegt fyrir sagnfræðinema nú í
lok aldarinnar, meira en 50 og 70
árum eftir að þessir örlagaríku at-
burðir áttu sér stað í Austurvegi.
Ekki verður vikist undan að
geta þess hér að ekki vorum við
Brynjólfur sammála um afstöð-
una til Stalíns. Þó ég geti að
mörgu leyti skilið afstöðu hans.
Það hefði a.m.k. ekki verið erfitt
að falla í þann farveg sem margt
fólk gerði í hita leiksins gagnvart
upprisu og sigri ríkis verkamann-
anna, á meðan örbirgðin og um-
komuleysið tröllreið mestallri
menningu Evrópu, sem og stærst-
um hluta heimsbyggðarinnar á
þessum tíma.
Enda vil ég meina að hið mann-
eskjulega yfirbragð Vesturlanda
hafi orðið til fyrir þróun hinnar
efnislegu og sögulegu díalektíkar
eins og það heitir á fræðimáli,
sem féiagi Marx spáði svo spá-
mannlega fyrir um.
Það er að segja að þróun hins
kapítalíska heims, sem við sumir
velsældarþegnar Vesturlanda
njótum afrakstursins af allvel í
samanburði við aðra í mannkyns-
sögunni, sé fyrir tilstuðlan þróun-
ar og samkeppni ríkja og hug-
myndakerfa, ásamt linnulítilli
stéttabaráttu. Þaðan séu hin
miklu mannréttindi Vesturlanda
að stórum hluta komin, - keppn-
in, - hræðslan, - óvinurinn, -
vinsældirnar - og vinsældakapph-
laup smá- og stórríkja um hylli
annarra, helst allra, séu ein helsta
driffjöðrin í hinni tiltölulega
góðu stöðu í dag. Og ég held að
einmitt her muni menn staðnæm-
ast við nafn Brynjólfs og hans
kynslóðar. Hún vann þrekvirki í
þessu efni, hérlendis sem er-
lendis. Sökum mælsku, áræðni,
eldmóðs og ofurgreindar Brynj-
ólfs kom það í hans hlut að stýra
þessu skipi öðrum fremur. Og
fyrir það verður hans minnst nú
sem síðar.
Þegar samtöl okkar áttu sér
stað á heimili Brynjólfs í
Hraunbænum var töluvert dregið
af honum vegna þess sjúkdóms
sem dró hann að lokum til dauða.
Brynjólfur var allmikið þjáður
þegar þessar samræður okkar
áttu sér dtað, og er ég honum
ómetanlega þakklátur fyrir að
hafa hagað málum þannig að
hugsun hans var alltaf eldskír
þegar fundum okkar bar sarnan.
Brynjólfur sagði að ég yrði að
láta sig vita með fyrirvara þegar
ég þyrfti að tala við hann svo
hann gæti sleppt verkjalyfjanotk-
uninni svo hugur hans væri nógu
skýr við þessar upprifjanir. En
það var ekki átakalaust eins og
leyndi sér ekki. Þarna var maður
sem gekk ekki heill til skógar.
Þrátt fyrir það mundi Brynjólfur
alveg ótrúleg smáatriði sem mér
datt varla í hug að hann myndi.
Til dæmis ýmsar samræður og
orðsendingar sem gengu á milli
manna og flokka á árum Ný-
sköpunarstjórnarinnar. Árum
sem hafa haft örlagaríkari áhrif á
sögu íslands en flest önnur tíma-
bil. Brynjólfur var annar tveggja
máttarstólpa þeirrar ríkisstjórn-
ar, andspænis Ólafi Thors sem
stýrði þeirri stjórn. Hreykinn
væri ég af svona minni á mínum
fertugsaldri.
Það er sagt að minningagreinar
lýsi yfirleitt höfundi þeirra betur
en þeim sem ritað er um, og er
þessi stúfur hér örugglega ekki
undantekning frá því. En svona
vill þetta nú verða þrátt fyrir góð-
an ásetning um annað.
Ég vil að lokum senda dóttur
Brynjólfs og fjölskyldu í Dan-
mörku samúðarkveðjur mínar,
um leið og ég og aðrir smáspá-
menn drúpum höfði yfir minn-
ingu eldhugans rökfasta Brynj-
ólfs Bjarnasonar.
Magnús H. Skarphéðinsson
Á þeirri stundu sem andláts-
fregn góðs vinar berst gleymist
oft líkn dauðans. Sársaukinn sem
kreppist um vitund þeirra sem
eftir lifa er því oft tilfinning sem á
ekkert skylt við rökrétta hugsun.
Þessi tilfinning er sennilega
sjaldnast sprottin af ósætti við að
dauðinn hafi lagt líkn með þraut,
heldur vegna hins algjöra van-
máttar sem við finnum til frammi
fyrir gátunni miklu. Frammi fyrir
þessari óræðu gátu stöndum við
öll jöfn í nakinni einsemd. Og
hversu velkominn sem dauðinn
kann að vera þeim sem þjáist
kallar hann alltaf fram jafn frum-
stæðar og eigingjamar tilfinn-
ingar okkar sem eftir stöndum.
Andlát Brynjólfs Bjarnasonar
bar ekki skjótt að. Um all langt
skeið var vitað að hverju stefndi.
Enginn ætti heldur að undrast að
maður á nítugasta og fyrsta ald-
ursári deyr og allra síst þegar
hann hefur háð langvinna glímu
við kvalafullan sjúkdóm.
Dauðinn var honum líkn, en
hann var honum meira; hann var
gáta sem hann glímdi við með
heimspekilegri rökvísi. Raunar
held ég að enginn fslenskur heim-
spekingur hafi glímt jafn mark-
visst við gátuna miklu eins og
Brynjólfur. Eitt af sínum merk-
ustu heimspekiritum, Gátan
mikla, byggði hann á þeirri for-
sendu að mannleg verðmæti yrðu
að engu, ef vitund einstaklingsins
væri hverfult fyrirbæri með ei-
lífan dauða á undan og eftir.
Það væri vafalaust efni í mikið
verk að gera grein fyrir dagsverki
Brynjólfs Bjarnasonar, - heim-
speki og pólitísku starfi. Ferð
hans var löng og viðburðarík, frá
því hann fæddist að Hæli í Flóa og
þar til yfir lauk í Hróarskeldu
tæpu 91 ári sfðar. Foreldrar hans
fluttu frá Hæli þegar hann var
tveggja ára og hófu búskap að
Ölvesholti í Hraungerðishreppi.
Snemma á barnsaldri fékk hann
þann starfa að lesa upphátt fyrir
heimafólkið á kvöldin af því að
hann þótti ekki til annars nýtur.
Ef til vill átti þessi starfi sinn þátt í
því að glæða áhuga hans á bóka-
grúski sem leiddi hann úr hokrinu
austur í Hreppum í loftherbergið
að Bræðraborgarstíg 8, þar sem
hann las til stúdentsprófs. Síðan
lá leiðin til Kaupmannahafnar
sem annar af tveimur síðustu ís-
lensku stúdentunum sem nutu
ókeypis vistar á „Regensen“, eða
Garði. Hugurinn stefndi að nátt-
úruvísindum og heimspeki.
Námsár Brynjólfs í Kaup-
mannahöfn og Berlín voru vægt
sagt viðburðarík í ýmsum skiln-
ingi. Fyrstu mánuði hans á Garði
kynntist hann náið spönsku
drepsóttinni og fór með sigur
eftir kvalafullt stríð. Hann
kynntist þeim miklu þjóðfélags-
hræringum sem gengu yfir Evr-
ópu í kjölfar styrjaldarinnar. Og
hann kynntist verkalýðshreyfing-
unni sem var í óða önn að sýna
mátt sinn, en jafnframt að líða
fyrir veikleika.
í herberginu hans við Köbmag-
ergade, gegnt Sívala turninum
var fyrsta danska kommúníska
stúdentafélagið stofnað. Að því
stóðu eldheitir hugsjónamenn
sem voru vissir um að öldurót
eftirstríðsáranna myndi sópa burt
því rangláta stjórnkerfi auðvalds-
ins sem hafði kallað ómælanlegar
hörmungar yfir fólk. Þama vora
saman komnir auk Brynjólfs t.d.
Kaj Barr, síðar prófessor við
Kaupmannahafnarháskóla, Bro-
by Johansen,sem betur en flestir
aðrir áttu eftir að kenna alþýðu-
fólki að listin er ekki séreign
fræðinga og „betri borgara", og
þarna vara einnig Kaj Moltke síð-
ar rithöfundur og stiómmála-
maður. Þessir ungu nugsjóna-
menn töldu vísindalega sannað
að það lýðræði sem byggði á
borgaralegu þingræði væri pró-
dúkt borgarastéttarinnar og ætti
lítið skylt við hið fullkomna lýð-
ræði framtíðarsamfélagsins. Að
því bæri að stefna og vinna.
Ætlun mín er ekki að rekja
margbrotinn æviferil Brynjólfs
heitins, heldur aðeins að minnast
með nokkrum orðum góðs vinar.
Ég kynntist honum fyrst persónu-
lega vorið 1982. Þá var ég náms-
maður í Kaupmannahöfn en
hann bjó hjá Elínu dóttur sinni í
Kornerup við Hróarskeldu. Eins
og flest börn 68 kynslóðarinnar
vissi ég hver Brynjólfur Bjarna-
son var, - svo djúp eru sporin sem
hann markaði í pólitíska sögu
þessarar þjóðar, og sögu verka-
lýðshreyfingarinnar. Ungur
kynntist ég auk þess heimspeki-
ritum hans og enn í dag á Gátan
mikla sitt ákveðna hólf í hjarta
mínu; en það er nú önnur saga.
Það var fyrst við hin persónulegu
kynni að mér hlotnaðist sú gæfa
að kynnast hinum stórbrotna
manni sem leyndist á bak við goð-
sögnina, - þar var hann íhugull,
dulur og hógvær.
Brynjólfur var maðurinn sem
tók þátt í pólitísku stríði af því að
hann áleit það skyldu sína.
Stundum voru erjumar magnað-
ar persónulegri heift, en alltaf
bornar uppi af eldlegri hugsjón
þeirra sem vissu að þeir gerðu
rétt. Við sem lifum á tímum pró-
sentuhugsjóna eigum erfitt með
að átta okkur á þeim stóru
draumum sem íslenskir komm-
únistar og sósíalistar báru með
sér og þorðu að kannast við. Við
eigum ekki síður erfitt með að
gera okkur grein fyrir þeim fórn-
um sem ungt efnilegt fólk færði
með því að taka þátt í pólitísku
starfi á vinstra kanti íslenskra
stjórnmála og innan verkalýðs-
hreyfingarinnar. Þeir sem ekki
voru falir fyrir góð embætti voru
gjarnan beittir því sem í Þýska-
landi era nefnt Berufsverbot, - á
því fékk Brynjólfur að kenna oft-
ar en einu sinni og oftar en tvisv-
ar.
Hið pólitíska ævistarf Brynj-
ólfs og félaga bíður þess að verða
krufið og skýrt til hlítar opnum
fordómalausum huga. Sá grunur
læðist að þeim sem þetta skrifar
að þá muni koma í ljós annar
sannleikur en sá sem áratuga löng
Moggasíbylja hefur gert að trúar-
atriði, sem nánast allir pólitískir
flokkar, og sem verra er fræði-
menn einnig, hafa kokgleypt.
Mér virðist nefnilega að það þurfi
að draga starf þeirrar hreyfingar
sem Brynjólfur var í forystu fyrir
betur fram í dagsljósið og draga
að sama skapi úr þeirri gríðarlegu
þýðingu sem afstaðan til Kreml-
bænda hefur fengið. Hafa ekki
viðhorf okkar mótast um of af
átökum stórvelda í austri og
vestri eins og þau blasa við í dag?
Ef svo er virðist augljóst að for-
tíðin nýtur ekki sannmælis. Hún
er ekki skýrð í ljósi aðstæðna sem
voru, heldur aðstæðna sem eru.
Ég verð að viðurkenna að ég
dreg mjög í efa þýlyndi íslenskra
kommúnista og sósíalista gagn-
vart Moskvuvaldinu. Til dæmis
má nefna að Komintern sendi
hingað sendimenn í tvfgang (1924
og 1928) til að reyna að fá komm-
únista, sem störfuðu innan
Alþýðuflokksins, til þess að
kljúfa flokkinn og stofna
kommúnistaflokk. Hinir róttæku
ungu menn, undir forystu Brynj-
ólfs Bjarnasonar og Einars Ol-
geirssonar, þóttust þekkja að-
stæður hér betur en þeir í Moskvu
og þverskölluðust við í bæði
skiptin. Það var ekki fyrr en
tveimur árum eftir seinni heim-
sókn Komintemfulltrúans að ís-
lenskir kommúnistar stofnuðu
sinn eigin flokk og þá var það
ekki vegna fyrirskipunar frá
Kreml.
Raunar virðist sem samskipti
íslenskra kommúnista við foryst-
una í Kreml hafi m.a. byggst á
þeirri vissu að félagar í sósíalísk-
um samtökum hefðu jafnan rétt
til þess að koma með ábendingar
og að sú vissa hafi lifað bæði
Kommúnistaflokk íslands og
Komintern. í þessu sambandi
minnist ég 1. maí 1982. Þá fórum
við Brynjólfur saman í Fælled-
parken í Kaupmannahöfn þar
sem verkamannasamtökin í
Kaupmannahöfn halda jafnan
fundi sína þann dag. Talið barst
vítt og breitt; frá Mogens Glist-
rup til íslenskrar náttúru, sem
gamli maðurinn unni mjög.
Skyndilega barst talið að sam-
skiptum Kína og Sovét sem
Brynjólfi þótti mikill harmleikur
fyrir sósíalíska þróun almennt.
Þá sagði hann mér frá því að hann
hafi skrifað kunningja sínum sem
átti sæti í sovéska pólítbýróinu
einhverntíma á öndverðum sjötta
áratugnum og lýst áhyggjum sín-
um af að ríkin gætu ekki komið
sér saman um hvar landamærin
ættu að liggja. „Ég varaði við
hættunni sem gæti hlotist af. Ég
bendi á að meðan málið væri ekki
afgreitt af hálfu beggja ríkja væri
það eins og tímasprengja sem tif-
aði og myndi eyðileggja sambúð
ríkjanna til langframa ef hún
Flmmtudagur 27. apríl 1989 ÞJÖÐVIUJINN - SÍÐA 9
Þrír forystumenn; Brynjólfur, Einar Olgeirsson, Lúðvik Jósepsson