Þjóðviljinn - 22.12.1989, Page 11

/^An
sagan um
Rafael
í listasögunni er hann sveipað-
ur Ijóma hins fullkomna lista-
manns: list hans markaði há-
punkt endurreisnartímans á ítal-
íu, í henni sameinaðist hin klass-
íska hefö og sýnin til nútímans,
hinnsögulegiarfurfornaldarog
rökhyggjahúmanismans. Hann
naut hylli samtímamanna sinna,
auðs og velsældar, hann var í
miklum metum hjá páfanum í
Róm og vann að endurreisn
borgarinnar. Honum var líkt viö
Appollo að líkamsfegurð, konur
dáðu hann, og þótt hann næði
ekki nema 37 ára aldri hefur því
verið haldið f ram að með list
hans hafi vestræn menning risið
hæst, síðan hafi hnignunin tekið
við.
Hann hét Rafael Santi frá Ur-
bino, fæddur 1483 og af vel stæðu
fólki kominn. Faðir hans, Gio-
vanni Santi, var málari, sem nú
væri löngu gleymdur ef sonarins
hefði ekki notið við. Hann starf-
aði við hirð hertogans Federico di
Montefeltre, sem gert hafði
tænnan litla bæ í Marche-héraði á
talíu að stórveldi á 15. öldinni.
Móðir hans hét hinu dularfulla
nafni Magia Ciarla (sem þýðir
talandi galdur) og dó þegar son-
urinn var 8 ára gamall. Faðir hans
lést þrem árum síðar og fól einka-
soninn í umsjón hertogaynjunnar
Elísabetar af Gonzaga. Rafael
ólst upp við þá klassísku mynd-
hefð sem Piero della Francesca
(1415-1492) hafði átt ríkastan
jöátt í að móta við hertogahirðina
í Urbino. En í list Pieros miðlaði
fjarvíddin, birtan og rýmið í sam-
einingu endanlegum og sögu-
legum sannleika, sem byggði á
klassískri hefð og nánast vísinda-
legri framsetningu.
Rafael fór 16 eða 17 ára gamall
til Perugiu, þar sem hann réðst í
nám hjá máíaranum Pietro Van-
nucci, sem kallaður var Perugino
(1445-1523). Fundir þeirra
mörkuðust ekki af venjulegu
sambandi meistara og lærlings,
heldur gerðist eitthvað í þeirra
sambandi sem verkaði gagn-
kvæmt: um leið og Rafael var að
mótast sem málari hjá Perugino
tók meistarinn mót af læri-
sveininum í list sinni.
Þegar Rafael var 21 árs að aldri
flyst hann til Flórens, háborgar
ítalskrar myndlistar og menning-
ar á þessum tíma. Á því herrans
ári 1504 störfuðu meðal annarra
tveir meistarar í borginni, sem
áttu eftir að hafa mótandi áhrif á
þennan unga listamann og alla
evrópska myndlist: Michelangelo
Buonarroti (1475-1564) og Leon-
ardo da Vinci (1452-1519), báðir
uppteknir af myndverkum sem
áttu að prýða ráðhús Flórens-
borgar, Palazzo Vecchio.
A þessum tíma var það Leon-
ardo sem mest áhrif hafði á Rafa-
el: galdurinn sem Leonardo beitti
í meðferð ljóss og skugga endur-
ómar í madonnumyndum Rafa-
els frá þessum tíma. Það var hins
vegar ekki fyrr en eftir 1508, þeg-
ar Rafael er kominn til Rómar,
að áhrifa frá Michelangelo fer að
gæta í verkum hans fyrir alvöru.
Þegar Rafael kom til Rómar
1508 var Bramante (1444-1514),
arkitekt, listmálari og ættingi
Rafaels frá Urbino, helsti keppi-
nautur Michelangelos um hylli
Júlíusar II páfa. Sagan segir að
Bramante hafi kallað þennan
frænda sinn til Rómar til þess að
storka áhrifavaldi Michelangel-
os, og sjálfur kenndi Michelang-
elo samsæri þeirra um að hann
fékk ekki að ljúka stærsta ætlun-
arverki sínu, sem átti að verða
minnisvarði um páfann er rísa
skyldi yfir gröf Péturs postula.
En áhrifin sem Michelangelo
hafði á Rafael voru önnur en
rekja má til Leonardo: Það var
ekki birtan og eftirlíking náttúr-
unnar sem hann fann hjá Michel-
angelo, heldur hreyfing og dram-
atískt inntak.
Rafael komst fljótt til mikilla
metorða hjá páfanum í Róm og
varð á skömmum tíma einn um-
svifamesti lismálari borgarinnar.
En þótt list hans hafi orðið fyrir
áhrifum þessara stóru meistara,
þá hélt hún alltaf sérstöðu sinni,
sem kenna má við áframhald
þeirrar klassísku hefðar, sem rak-
in er til Piero della Francesca.
En hvemig stendur á því, að
Rafael, sem stendur þannig mitt
á milli þessara tveggja höfuðrisa
evrópskrar listasögu, hefur hlotið
það goðsögulega hlutverk sem
raun ber vitni?
Er eitthvað í verkum hans, sem
gerir þau tímamótamarkandi
frekar en til dæmis verk þessara
höfuðrisa, sem báðir voru eldri
en Rafael, lifðu lengur og byggðu
á dýpri og varanlegri lífsreynslu?
Aldamótin 1500 marka um
margt merkileg tímamót í evr-
ópskri menningarsögu. Sextánda
öldin varð öld hinna miklu um-
bóta og endurskoðunar á öllum
forsendum mannsins og menn-
ingarinnar. Siðaskiptin í norðan-
verðri álfunni eru lýsandi fyrir
þessi tímamót: trúarbrögðin fól-
ust ekki lengur í opinberun eilífs
og óumbreytanlegs sannleika,
sem kirkjan stóð fyrir, heldur
varð einstaklingurinn að gera
upp við Guð sinn og leita hans í
eigin sálarlífi. Á sama hátt og
margir guðfræðingar létu sér ekki
Skólinn í Aþenu. Miðhluti veggskreytingar í Sala della Segnatura. Myndin á að sýna gríska heimspekinga. Fyrir miðju
ganga Aristóteles og Plató. Leonardo da Vinci virðist fyrirmynd Aristótelesar. Fremst sjáum við Michelangelo með hönd
undir kinn í hlutverki Heraklítosar. Sókrates horfir út úr myndinni til vinstri, en Díógenes liggur fáklæddur í tröppunum.
lengur nægja þá fyrirframgefnu
forsendu að guðdómlegt sam-
ræmi ríkti í veröldinni og að hin
rómversk-kaþólska kirkja væri
ÓLAFUR GfSLASON
staðfesting þess, þá leituðu lista-
menn og vísindamenn nýrra for-
sendna fyrir sínu starfi.
í verkum Michelangelos sjáum
við einsemd og angistarfulla leit
einstaklingsins að hinu full-
komna samræmi andspænis
Guði. Einstaklingsbundin tilvist-
arangist skín út úr verkum hans
með nýjum hætti, sem óþekktur
var í evrópskri listasögu fyrir
hans tíma. List hans er stöðug leit
að óhöndlanlegum sannleika,
sem býr handan efnisheimsins,
þar sem sagan birtist okkur sem
einstaklingsbundinn og hetjufull-
ur harmleikur.
Leonardo da Vinci var líka
hinn dæmigerði vísindamaður
endurreisnartímans: myndlistin
var honum rétt eins og eðlisfræð-
Engill
úrSixtínsku
madonnu-
myndinni
in tæki til þess að rannsaka nátt-
úruna og innsta eðli hlutanna:
náttúran og umhverfið var fyrir
honum ekki fyrirfTamgefinn
sannleikur eða guðdómleg opin-
berun, heldur myrkviður sem
þurfti að rannsaka og sundur-
greina til hins ýtrasta. Meðferð
hans á Ijósi og skugga og sam-
bandi birtu og rýmis voru nýmæli
í evrópskri myndlist, sem vörp-
uðu nýju ljósi á tengsl mann-
legrar reynslu við hinn ytri veru-
leika. í rauninni litu bæði Michel-
angelo og Leonardo á starf sitt
sem rannsókn, og myndlist þeirra
sótti réttlætingu sína langt út fyrir
ramma myndarinnar sjálfrar.
Hvar stendur Rafael andspæn-
is þessum miklu áhrifavöldum
evrópskrar menningarsögu?
Hver var afstaða hans til sögunn-
ar, náttúrunnar, mannlegrar
reynslu og listarinnar sem slíkr-
ar?
Þessi spurning er einhver sú
fróðlegasta sem hægt er að spyrja
í evrópskri listasögu, vegna þess
að hún varðar grundvallaraf-
stöðu þriggja samtímamanna
sem höfðu hver um sig meiri áhrif
á framvindu evrópskrar menn-
ingarsögu en flestir aðrir fyrr og
síðar.
Allt frá dögum þeirra Michel-
angelos og Rafaels í Róm hafa
áhugamenn um myndlist gjarnan
skipað sér í fylkingar eftir því
hvorn þessara höfuðrisa þeir
mátu meira. Slíkur flokkadráttur
segir okkur ekki mikið um gæði
eða inntak verka þeirra, en hann
endurspeglar þann grundvall-
armun sem var á sjónarmiðum
þessara samtímamanna og gefur
okkur til kynna að hann hafi skipt
máli fyrir framvindu sögunnar.
Eins og fyrr var sagt var Rafael
þegar í bernsku alinn upp við þá
klassísku listhefð sem mótuð var
af meistaranum Piero della
Francesca á miðri 15. öld. Það
Föstudagur 22. desember 1989 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 11