Þjóðviljinn - 22.12.1989, Qupperneq 22

Þjóðviljinn - 22.12.1989, Qupperneq 22
Oddi á Rangárvöllum með Heklu í baksýn. Gert af L. Clark eftir frummynd G. S. Machenzies frá 1810. Ur„Travelsintheisland of lceland". Rangárþingi Stundum hefur sagnfræðingum verið skipt í tvo flokka eftir því hvaða markmið þeir setja sér í rannsóknum sínum, þótt landa- mærin séu harla óljós og sami maðurinn geti skilgreint viðfangsefni sín á mismunandi hátt eftir atvikum. Annars vegar eru þeir sem leitast við að skýra atburði sögunnar, oft með tilvís- un til einhverrar heildarkenning- ar um lögmál sem að baki þeirra liggi. Hins vegar eru svo þeir sem setja sér ekki annað markmið en það að lýsa atburðunum eins og þeir gerðust - „wie es eigentlich gewesen”, svo vitnað sé í orð Rankes, eins af upphafsmönnum sagnfræði nútímans. Fyrr á árum, þegar allar línur virtust svo hreinar, voru hinir fyrrnefndu gjarnan settir skör hærra, og jafnvel var litið svo á að þeir einir væru raunverulegir „sagnfræðingar”. Var þá sú skoðun útbreidd að markmið allra vísinda, hver sem þau væru, ætti að vera það að útskýra fyrir- bærin og skilgreina sem nákvæm- ast einhver algild lögmál sem gerðu grein fyrir þeim: ef menn gerðu ekki annað en lýsa atburð- um sögunnar, væru þeir ekki „vísindamenn” heldur einungis „sagnaritarar”. Þær efasemdir sem komu þá fram gagnvart sagn- fræðinni bitnuðu jafnframt sér- staklega á fræðimönnum í síðar- nefnda hópnum og vinnu- brögðum þeirra: þar sem heimildunum væri ekki að treysta og oft á tíðum ógerningur að vita hvenær þær segðu satt og hvenær ekki eða hvort þær slepptu ekki einhverju sem meginmáli skipti, væri aldrei hægt með neinni vissu að lýsa atburðunum „eins og þeir hefðu gerst”. Með því að reyna það gerði fræðimaðurinn ekki annað en bæta sínum eigin hæpnu tilgátum ofan á óvissu heimild- anna. Þeir sem voru í einhverjum sjónhverfingaleik með kenningar sluppu betur undan slíkri gagnrýni: þeir voru ekki eins háð- ir einhverjum ákveðnum heim- iidum og eins og vindurinn blés báru gagnrýnendur meiri virð- ingu fyrir þeim, - a.m.k. að vissu marki. En nú eru tímarnir breyttir: menn hneigjast til að taka kenningum og heildar- skýringum með fyrirvara og tor- tryggni, og það því meir sem skýringin á að vera víðtækari, og þeir sem reyna að útskýra atburði sögunnar með tilvísun til ein- hverra kenninga eru í varnar- stöðu. Þeir sem stefna fyrst og fremst að því að Iýsa atburðunum „eins og þeir gerðust” hafa hins vegar staðið af sér stormana. Reyndar hafa aðferðir þeirra engan veginn staðið í stað, heldur hafa þær þró- ast í allri þessari togstreitu og orðið fyrir áhrifum af ýmis konar skýringaraðferðum: menn reyna nú ekki aðeins að lýsa atburðun- um sjálfum heldur beina þeir einnig athyglinni í auknum mæli að innri rökum þeirra - sem eru ekki nein algild lögmál heldur stundleg eins og atburðirnir - og þeirri atburðafléttu eða „kerfi” sem þeir eru hluti af. Þetta virðist kannske svífa í lausu lofti, en ef menn vilja fá skýr dæmi um slík viðhorf í sagn- fræðinni, er nýútkomið rit Helga Þorlákssonar, Gamlar götur og goðavald sem bet undirritilinn „Um fornar leiðir og völd Odda- verja í Rangárþingi”, ágætt til- efni til að hugleiða hvaða leiðir hægt er að fara til að nálgast at- burði fyrri tíma „eins og þeir gerðust” og hve langt er hægt að komast. f þessu stutta riti fjallar Helgi um uppgang Oddaverja á 12. og 13. öld, valdastöðu þeirra og síðan hrun, og skoðar jafn- framt iauslega valdabaráttu Sturlungaaldarinnar út frá þessu. Frá þeim atburðum sem um ræðir er sagt í Sturlunga sögu og víðar, allar þær heimildir sem máli skipta hafa verið kunnar um langan aldur og hafa fræðimenn velt þeim fyrir sér frá mörgum sjónarhornum og sett fram ýmsar tilgátur; eru þá nokkrar líkur til þess lengur að eitthvað nýtt geti komið fram? í þessu tilviki verða heimild- irnar að teljast góðar og áreiðan- legar: þrátt fyrir ýmis konar eyður hafa þær mikið af upplýs- ingum að geyma og eru á köflum undarleg blanda af einstökum þurrum fróðleiksmolum (um ábúendur jarða, ætartölur o.þ.h.) ogfrásögnum sjónarvotta eða nákunnugra manna. Hér er því ekki svo mikil þörf á „klass- ískri” heimildagagnrýni sem stefnir að því að vega og meta hvað heimildirnar séu áreiðan- legar, heldur er vandinn sá að reyna að komast „aftur fyrir þær”, ef svo má segja, fylla út í eyðurnar og finna hvað það var sem gerðist „í raunveru- leikanum”. Þetta er einmitt það sem menn hafa gjarnan efast um að væri yf- irleitt hægt. Segja má að það sé í rauninni fyrst og fremst verkefni fyrir heimspekinga að velta fyrir sér tengslunum milli raunveru- leikans og þeirra heimilda sem frá honum segja eða þeirrar sagn- fræði sem reynir síðan að nálgast hann, og er það vitanlega flókið mál. En hægt er að slá því föstu að heimildirnar segja margt fleira um raunveruleika atburðanna en það sem er beinlínis í orðanna hljóðan og liggur í augum uppi, - ef menn kunna þá að rekja sig áfram til þess. Einni af þessum leiðum, sem ekki hefur verið áður farin, fylgir Helgi Þorláks- son. Hún byggist einfaldlega á þeirri hugmynd, að þar sem þeir atburðir sem verið er að rannsaka gerast á ákveðnu landssvæði, geti það leitt sitthvað í ljós um innri rök þeirra að skoða hvernig þeir falli inn í landslagskerfið og taki sig út í þrívíðu rúmi. Svipaðar hugmyndir hafa verið reyndar með góðm árangri á ýms- um öðrum sviðum. Það hefur t.d. komið í ljós, að við rannsókn á bílskysi er hægt að fá margvísleg- ar upplýsingar til viðbótar við það sem beinlínis kemur fram í skýrslum sjónarvotta með því að „setja slysið á svið” með teikningum og litlum leikfanga- bílum, og hefur það orðið heimspekingum að umhugsunar- efni. En málið getur verið tals- vert miklu flóknara en í slíkum bílaleik, eins og sjá má af dæmi úr fjarlægu heimshorni. í go-taflinu japanska er mark- miðið ekki, eins og í okkar skák, að máta einhvern kóng, heldur reynir hvor taflmaðurinn um sig að „leggja undir sig” eins stóran hluta af taflborðinu og hann get- ur. Hver leikur er fólginn í því að taflmaðurinn setur nýtt peð á einn reit á borðinu - þeir eru 361 alls - og leitast þannig við að af- marka sér sem stærst og flest ör- ugg svæði og ráðast inn á svæði andstæðingsins. Hægt er að „drepa” peð (eða öllu heldur „handtaka” þau, eins og sagt er), þótt það sé reyndar ekki tak- markið með leiknum, en þau eru aldrei færð til. Leiknum lýkur þegar báðir aðilar eru búnir að leggja undir sig eins mikil svæði og þeir geta, - en það tekur oft á tíðum marga daga. Þetta tafl er skrifað niður á sams konar hátt og okkar skák, og geta menn þannig fylgst með gömlum eða nýjum kappleik með því að lesa leikina og sjá hvernig hvor taflmaður um sig haslar sér völl á taflborðinu, en einnig geta menn vitanlega sett upp stöðuna á borði, eins og hún er eftir hvaða leik sem er, og reynt að rýna í alla þá valkosti sem fyrir hendi eru eða vega og meta gildi einhvers leiks - og tilgang hans í „stríðsá- ætlun” taflmannsins. Slíkur kappleikur getur verið firna spennandi, einsog glögglega kemur fram í skáldsögu Kawa- bata um „Meistarann” og síðustu keppni hans, en þar eru leikirnir jafnvel raktir og birtar teikningar af stöðunni eins og hún er á ýms- um ögurstundum þessa drama- tíska Ieiks. En þótt reglurnar séu einfaldar - miklu einfaldari en í okkar skáktafli - og það sé nokk- uð auðvelt að fylgjast með fram- vindu taflsins, er það ógerningur fyrir mann sem ekki er innvígður í listina að skilja alla þá flóknu „hernaðartækni” sem getur verið á bak við þessa leiki með peð sem eru öll eins á taflborði sem er ekki annað en abstrakt flötur, - að átta sig á þeim breytingum sem hún kann að taka í viðskiptum taflmannanna, og skynja stílinn eða persónuleika andstæðing- anna, eins og hann birtist í leiknum. Því er hætt við að það fari fram hjá leikmanni í þessari miklu list, hvers vegna Meistar- anum gramdist svo mjög 121. leikur andstæðingsins, og allir viðstaddir urðu þrumu lostnir, og hvers vegna 130. leikur Meista- rans var í fyrstu talinn mjög snjallt svar, en leiddi þó um síðir til ósigurs hans, eins og hann gerði sér sjálfur mjög fljótt grein fyrir. Ef sagnfræðingar í einhverri framtíð hefðu ekki lengur neinar heimildir um go-tafl nema upp- skriftir af kappleikjum eins og þessum (130. leikur Meistarans: S-5), - og yrði þá vel að merkja um mjög hagstætt tilvik að ræða, þar sem heimildir (uppskrift- irnar) gerðu fullkomna grein fyrir raunveruleikanum sem þær segðu frá (gangi taflsins) - myndi það sennilega ekki kosta þá nema lítil heilabrot að finna reglur leiksins. Það gæti hins vegar vaf- ist stórlega fyrir þeim að átta sig á öllu því sem felst í framvindu hvers kappleiks: hugsun tafl- mannanna, áætlanir þeirra af ýmsu tagi, kænskubrögð, gildrur og stíl, svo ekki sé talað um þau áhrif sem go-tafl hefur, að sögn Japana sjálfra, haft á hernaðar- tækni landsmanna. Þó eru engir ókleifir múrar í veginum sem hindri slíkan skilning: sagn- fræðingarnir þyrftu ekki að gera annað en íhuga frá öllum sjónar- hornum þær ýmislegu stöður sem geta komið upp á taflborðinu og þá valkosti sem þær bjóða upp á, rétt eins og áhugamenn nútímans gera. Þar sem slíkir sagnfræðing- ar kynnu að hafa aðra þjálfun og þekkingu en nútímamenn, gæti jafnvel svo farið að þeir kæmu auga á fleiri víddir í kapp- leikjunum en t.d. Meistarinn og félagar hans. En allt þetta væri ekki annað en túlkun og sífellt ítarlegri lýsing á „því sem raun- verulega gerðist”. Það landsvæði sem Helgi Þor- láksson rannsakar í verki sínu er ekki neinn abstrakt flötur eins og taflborðið japanska heldur Rang- árþing með sínum margvíslegu krókum og kimum, og er það hugmynd hans að setja valdabar- áttu og uppgang Oddaverja í samband við einn ákveðinn þátt staðháttanna, sem sé leiðakerfið. Hugmyndin er einföld og snjöll, en þó alls ekki auðveld í fram- kvæmd. Það kemur nefnilega í ljós, að um marga þætti daglega lífsins, eins og t.d. þjóðleiðir um héruð, sem 12. og 13. aldar menn höfðu fyrir augunum svo að segja hvern dag, eru hinar annars auðugu heimildir frá þessum tíma næsta fáorðar, ef þær þegja þá ekki gersamlega. Til þess að rekja leiðakerfið þarf Helgi því að beita saman öllum tiltækum heimildum frá ýmsum tímum, allt frá dögum þjóðveldisins og fram á þessa öld, og er það langt mál en þó spennandi um leið og maður er kominn inn í efnið og farinn að skynja þessa snertingu við dag- legt líf fólks á fyrri öldum. Það ætti í sjálfu sér ekki að koma að sök þótt heimildirnar séu frá ýmsum tímum, þar sem leiðakerfi er vitanlega fyrirbæri sem tilheyrir „langtíma”, eins og sagt er. En hér rekst Helgi þó á hindrun sem kann að koma ýms- um á óvart: á svo litlu svæði sem Rangárþing er hafa staðhættir breyst furðulega mikið síðan á tímum Oddaverja, árfarvegir hafa flust til, vatnsmagn fljóta aukist eða minnkað, mýrar myndast þar sem áður var þurr- lendi o.s.frv., og hefur þetta vit- anlega haft sín áhrif á færð og leiðir. Til þess að ráða fram úr þessu öllu hefur Helgi notið að- stoðar dr. Hreins Haraldssonar jarðfræðings, og hefur sú sam- vinna gefið góða raun. En þetta leiðir hugann að því að gífurlegt verk og harla mikilvægt fyrir sögu landsins er enn óunnið, en það er að beita saman aðferðum sagn- fræði og jarðfræði og annarra náttúruvísinda líka - eins og Sig- urður Þórarinsson gerði í rann- sóknum sínum á Heklu - til að reyna að lýsa landinu sem nák- væmast eins og það leit út t.d. á 13. öld, þegar mörg hraun sem nú setja svip á það voru enn órunn- in, vötn og árfarvegir með öðrum hætti og ströndin lá kannske sums staðar öðru vísi en nú á dögum, svo ekki sé talað um gróðurfar. Eftir allar þessar rannsóknir kemst Helgi að athyglisverðri niðurstöðu: færir hann rök fyrir því að uppgangur Oddaverja hafi stafað af því að þeir kunnu fyrst að notfæra sér út í ystu æsar legu Odda við mikilvæga þjóðbraut og tókst síðan að ná undir sig höfuð- bólum sem voru öll staðsett á lykilstöðum í leiðakerfi héraðs- ins, þar sem helstu þjóðbrautir skárust. Þannig hafi þeir smám saman bolað burtu öðrum höfð- ingjaættum og náð völdum yfir landsvæði sem takmarkaðist af Þjórsá í vestri og Arnarstakks- heiði í austri. Samkvæmt þeirri mynd sem Helgr dregur þannig upp héfur þessi valdabarátta því ekki verið háð eins og skáktafl - en þá samlíkingu hafa Vestur- landabúar löngum notað til að gera grein fyrir valdabaráttu og styrjöldum - heldur miklu fremur eins og einhvers konar afbrigði af go, þannig að það dæmi af heimildatúlkun er hér ekki eins langsótt og margur gæti haldið: Oddaverjar hafa sem sé barist til valda með því að koma „peðum” fyrir á „reitum” sem ráða línum eða deildum á „taflborðinu” og leggja þannig undir sig ákveðið svæði. Hægt er að halda þessari líkingu áfram: hrun Oddaverja hófst þegar keppinautar þeirra, Haukdælir, settu „peð” inn á það landsvæði sem hinir fyrrnefndu höfðu þá helgað sér. Og Helgi bendir á að svipuðum skýringum megi beita hvað snertir valdabar- áttu í öðrum landshlutum. Með því að fara þá leið sem þessi hugmynd Helga opnar er því hægt að komast ennþá nær atburðum Sturlungaaldarinnar „eins og þeir gerðust”: þótt marg- ir aðrir þættir hafi vafalaust kom- ið til sögu, veitir hún innsýn í „hernaðarlist” höfðingja og valdakerfi og ýmis „innri rök” at- burðanna sem þeir voru flæktir í. Bókinni fylgja mörg gagnleg kort og er það eitt við þau að athuga að í þeim er hvergi neinn mæli- kvarði, það er bagalegt. e.m.j. 22 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 22. desember 1989

x

Þjóðviljinn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.