Þjóðviljinn - 23.02.1990, Blaðsíða 13

NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 13
Nýju
Sunnudagskvöldið 18. febrúar
s.l. fengum við sjónvarpsáhorf-
endur að berja augum nýjasta
afrekið á sviði leikinna íslenskra
sjónvarpsmynda, „Engla-
kroppa" eftir Hrafn nokkurn
Gunnlaugsson í leikstjórn Frið-
riks Þórs Friðrikssonar. Eftir þá
áralöngu þjálfun í vonbrigðum og
ergelsi sem íslenska sjónvarpið
hefur af örlæti veitt okkur í formi
leikinna mynda ætti maður
auðvitað að vera farinn að hafa
vit á að forðast ósköpin. Og
vissulega fer þeim fjölgandi sem
læra af reynslunni og finnst álíka
girnilegt að horfa á nýja íslenska
sjónvarpskvikmynd og að leggja
höfuðið á höggstokkinn. Enn er
þó allfjölmennur flokkur okkar
bjartsýniskandídata Bröstes, sem
af seigdrepandi þrjósku setjumst
við tækin í hvert sinn og bíðum
þess að hinar andlegu krásir verði
fyrir okkur bornar. Kröfur okkar
til efnis og úrvinnslu eru vita-
skuld ólíkar og misjafnar, en flest
höfum við vanist því að þurfa að
skera þær mjög við nögl, svo nú
orðið stendur lítið annað eftir en
ósk um sæmilega þolanlega af-
þreyingu sem misbýður ekki vits-
munum okkar að ráði. Við gerum
okkur nokkurnveginn ánægð
René Magritte við málverk sitt af Fantómasi frá 1928.
greinir hurð framundan og hefur
skammbyssuna tilbúna. Þegar
hann opnar dyrnar kemst hann að
því að allar varúðarráðstafanir
eru óþarfar: Fantómas er þarna
og sefur vœrt. Juve bíður ekki
boðanna en rammbindur hann í
einu augnabliki. Fantómas heldur
áfram að dreyma líklega um dul-
argervi sín einsog venjulega. Titr-
andi af ánœgju hefur Juve upp
raust sína, svolítið sem hann hefði
betur látið ógert. Fanginnfer allur
afstað. Hann vaknar, og vakandi
er Fantómas ekki lengur fangi Ju-
ves.
Juve hefur mistekist einu sinni
enn. En eitt hefur hann þó lœrt: Ef
hann œtlar að hafa hendur í hári
Fantómasar þá verður hann að
finna leið inní drauma hans og
vera persóna í draumi Fantómas-
ar!
L'assassin menacé (Morðingj-
anum ógnað) er eitt frægasta verk
Magritte og markar tímabil í lífi
hans, sem kennt er við myndina.
Það sýnir tvo jakkafataklædda
menn (Juve og aðstoðarmaður?)
sem standa í felum fyrir utan her-
bergi. Annar heldur á torkenni-
legu barefli en hinn á neti. Báðir
eru þeir sviplausir og ankanna-
lega draumkenndir í öllu fasi.
Inni í herberginu stendur maður
(Fantómas?), afslappaður og
áhyggjulaus, og leikur lög á
grammófón. Fyrir aftan hann
liggur kvenmannslík á legubekk
og drýpur blóð úr öðru
munnvikinu. A gólfinu er ferða-
taska og utanyfirfrakki mannsins
hangir á stól, svona einsog til að
undirstrika áhyggjuleysi hans
enn frekar. A glugganum eru svo
þrír áhorfendur.
Myndin er öll í anda Fantómas-
ar; óraunveruleg og um leið til
alls vís. Hvað gerist þegar menn-
irnir tveir koma úr felum? Slepp-
ur morðinginn ekki alveg örugg-
lega? Það er ekki gott að segja.
Þetta er einsog sálfræðileikurinn
frægi þar sem sjúklingnum er gert
að segja sögu eftir mynd sem
honum er fengin; sögurnar verða
jafnmargar og þeir sem segja
þær.
I Les Amants (Elskhuganum)
má aftur gæta áhrifanna frá Fant-
ómasi. Skötuhjúin á myndinni
hafa andlit sín sveipuð klæðum,
en þannig kemur Fantómas ein-
mitt alltaf fram í bókunum þegar
hann hefur kastað af sér ein-
hverju dulargervinu. Og svona
mætti endalaust telja.
Bókaflokkurinn um stórglæp-
asnillinginn Fantómas hvarf af
sjónarsviðinu um svipað leyti og
súrrealisminn söng sitt síðasta,
upp úr 1940-50. Og það er ekki
fyrren nú á síðustu árum að hann
er að skjóta upp kollinum aftur.
Það er í kjölfar hinnar nýsúrreal-
ísku bylgju sem víða má sjá merki
um, bæði í nýlegum bókum ungra
höfunda einsog Kathy Acker, og
ekki síst í „nýja“ málverkinu.
Tvær sögur hef ég séð þýddar á
ensku, báðar frá útgáfufyrirtæk-
inu Picador, og ég efa ekki að þar
verði framhald á. Það kæmi því
ekki á óvart þótt bráðlega gripi
um sig Fantómas æði, eitthvað í
líkingu við Batman æðið sem nú
gengur yfir. Því eitt er alveg víst.
Einhversstaðar lúrir Fantómas í
felum, leggur á ráðin og bíður
eftir rétta tækifærinu. Þá skríður
hann úr fylgsni sínu og hefst aftur
handa við illvirki sín.
Olga Guðrún Árnadóttir
fötin keisarans
Baklogar, málverk eftir Magritte frá 1943, sem er eftirlíking gamallar bókakápu af Fantómasi.
tveimur mönnurn; Marcel Allain
og Pierre Souvestre. Þeir skiptust
á að skrifa hvern kafla fyrir sig.
Til gamans má geta þess að við
gerð bókanna notuðust þeir fé-
lagar við nokkurskonar dulmáls-
lykil til að eigna sér þá kafla sem
hvor þeirra skrifaði. Allir kaflar
sem Souvestre skrifaði geyma
orðið „néanmoins" á fyrstu síðu,
en kaflar Allains „toutefois".
Bæði orðin merkja eitthvað í lík-
ingu við „engu að síður, samt sem
áður“, osfrv.
Fantómas og
súrrealisminn
Eins og áður hefur verið talað
um þá urðu Fantómas-bækurnar
ekki vinsælar fyrr en á þriðja ár-
atugnum. Þá léku menningar-
straumarnir um Parísarborg. Þar
var himnaríki bóhemanna. Þang-
að fóru rithöfundar og skáld til að
sækja sér inspírasjón. Og allir
máluðu hver í kapp við annan.
Einhvers staðar í þessum hræri-
graut varð svo súrrealisminn til.
Hann átti sér ótal forsendur og
langa sögu sem hófst 1916 þegar
aðalpaurinn André Breton hitti
geðsjúkling að nafni Jacques
Vaché. Vaché þessi framdi sjálfs-
morð þremur árum seinna.
Súrrealistar tóku Fantómasi
sem hetju og sáu í honum sjálfan
persónugerving stefnunnar.
Hann var enda keimlíkur annarri
hetju þeirra, eldri sögupersónu
úr einni af biblíum súrrealista,
sem átti og stóran þátt í að leggja
grundvöllinn að stefnunni: Les
chantas de Maldoror. Bókin var
rituð tæpum fimmtíu árum á
undan fyrsti bindinu af Fantóm-
asi, af skáldinú Lautréamont (Is-
adore Ducasse). Bókin er skrifuð
prósastíl og segir frá ferðum
Maldorors, sem er á margan hátt
líkur Fantómasi, um umheimsins
myrku heima. Bókin einkennist
öll af takmarkalausri svartsýni og
fyrirlitningu á mannlegu samfé-
lag‘-
Einn súrrealistinn sem öðrum
fremur heillaðist af Fantómasi
var belgíski rnálarinn René Ma-
gritte. Furðulegar myndir hans
einkennast af þverstæðum. Hann
leitast við að afhjúpa eðli mann-
legrar hugsunar. Beinna áhrifa
frá Fantómas-bókunum gætir í
fjölda mynda eftir hann. Les am-
ants, frá 1928, Le retour de
flamme, frá 1943 og síðast en
ekki síst L'assassin menacé, frá
1926-7 sem endurspeglar á dulúð-
legan hátt hið leyndardómsfulla
og óræða viðhorf bókanna. Ma-
gritte skrifaði, jafnvel stuttan
prósa þar sem hann leitast við að
skilgreina,á súrrealískumnótum,
hið sérkennilega samband Fant-
ómasar og lögregluforingjans.
Leikrænt
atvik
Juve hefur verið á hœlum Fant-
ómasar í langan tíma. Hann
skríður í lausamöl eftir dularfull-
um leynigöngum, fikrarsig áfratn
með fingrunum. Skyndilega finn-
ur hann heitt loft leika um andlil
sitt. Hann kemur nær... augu
hans venjast myrkrinu. Hann
með að líða ekki eins og ekið hafi
verið yfir okkur á tíu tonna trukki
að aflokinni sýningu. Öllu hóg-
værari geta óskirnar tæpast orð-
ið.
En jafnvel þetta lítilræði
reynist sjónvarpinu oftast um
megn að uppfylla. Stundum læð-
ist meira að segja að manni sá
grunur að það sé beinlínis meg-
intilgangurinn með gerð ís-
lenskra sjónvarpskvikmynda að
rannsaka hve mikið af leiðindum,
bulli, klisjum og hallærisgangi
áhorfendur fái meðtekið. Að
þetta sé einhvers konar leynileg
mannfræðitilraun sem verið sé að
framkvæma á íslensku þjóðinni.
Ogsvona rétt til að halda tilrauna-
dýrunum í skefjum sé fleygt í
þau einum og einum ætum bita á
borð við Næturgöngu Svövu Jak-
obsdóttur og Oðinn til afa eftir
Eyvind Erlendsson, svo nefndar
séu tvær fárra undantekninga frá
reglunni.
En auðvitað er þetta rangt.
Leiðindin, ruglið og tilgerðin eru
ekki notuð í neinum annarlegum
tilgangi. Þetta er einfaldlega sá
tjáningarmáti sem ákveðinn hóp-
ur kvikmyndagerðarmanna, leik-
stjóra og handritshöfunda hefur
tileinkað sér. Og það vill svo til
að einmitt þessi hópur hefur
blómstrað mjög í dagskrárstjóra-
tíð Hrafns Gunnlaugssonar,
hvernig sem á því kann að standa.
Vitanlega eru innan þessa hóps
listamenn sem kunna sitthvað
fyrir sér. En samt er heildarút-
koman oftar en ekki svo mislukk-
uð að furðu sætir. Og það er
fullkomlega óeðlilegt að sömu
mistökin skuli gerð æ oní æ án
þess að nokkur lærdómur virðist
af þeim dreginn. Þvert á móti:
ómöguleg handrit með lélegum
texta, engri persónusköpun og
ómarkvissri framvindu, tilgerð
og uppskrúfun, þetta er hinn sér-
íslenski stíll sem Sjónvarpið hef-
ur fóstrað og dekrað við. Engla-
kropparnir ömurlegu voru skóla-
bókardæmi um allt þetta. Allir
landsins krítikerar geta samein-
ast í sinni hefðbundnu lofgj örð um
nýju fötin keisarans, en hann er
alveg jafn allsber fyrir það.
Þessum hallærisgangi íslenska
sjónvarpsins verður að fara að
linna. Allt í kringum okkur er
verið að framleiða prýðilegar
sjónvarpskvikmyndir, þar sem
listamönnunum tekst að koma
hugmyndum sínum út úr heilabú-
inu og áleiðis til fjöldans án sýni-
legra erfiðismuna. Hvers vegna
þurfum við íslendingar allan
þennan afkáraskap, þessa
drekkhleðslu torræðra tákna,
þessar teiknimyndafígúrur í
mannsmynd, blaðrandi innan-
tóman þvætting? Eru íslenskir
sjónvarpslistamenn ekki í neinni
snertingu við þá veröld sem við
hin byggjum? Vita þeir ekki
hvernig alvöru manneskjur lifa,
hugsa, gleðjast og finna til? Er
það ekki nógu spennandi og
smart efniviður? Eða er skýringin
einfaldlega sú að þeir hafi ekkert
að segja og þurfi að beita sjón-
hverfingum til að breiða yfir til-
gangsleysið?
22. febrúar 1990