Þjóðviljinn - 23.02.1990, Blaðsíða 14

Stofnun Kommúnistaflokks íslands
var söguleg nauðsyn
Deilur undanfarinna missera sýna okkur að sagan er ekki fyrst
og síðast saga um fortíðina heldur ekki síður saga handa sam-
tíðinni, en lærdóma sögunnar þarf að styðja haldbærum sögu-
legum heimildum, segir Þorleifur Friðriksson sagnfræðingur í
viðtali um erlend áhrif á samstarf verkalýðsflokkanna á íslandi
Viötal þaö sem Nýtt Helgar-
blað birti fyrir réttri viku við Hjalta
Kristgeirsson hagfræðing hefur
vakið umtal og athygli. Bæði fyrir
athyglisvert uppgjör hans við það
alræðisstjórnarfar í nafni sósíal-
isma, sem einkenndi A-
Evrópuríkin til skamms tíma, en
einnig og ekki síður sú fullyrðing
hans að sá klofningur íslenskrar
verkalýðshreyfingar og vinstri-
hreyfingar sem staðfestur var
með stofnun Kommúnistaflokks
íslands 1930, hafi verið sögulegt
slys, sem rekja megi til stefnu
Jósefs Stalín og ægivalds So-
vétríkjanna yfir verkalýðshreyf-
ingunni í gegnum Komintern eða
Þriðja Alþjóðasambandið.
Þorleifur Friðriksson sagn-
fræðingur hefur rannsakað
manna best sögu þeirra sam-
skipta sem leiddu til klofnings ís-
lenskrar verkalýðshreyfingar, og
gefið út tvær bækur sem rekja
þessa sögu að nokkru leyti
(Gullna Flugan 1987 og Undir-
heimar íslenskra stjórnmála, frá
1988). Okkur lék forvitni á að
heyra túlkun hans á þessari sögu,
og þeim sjónarmiðum sem fram
komu í viðtali Hjalta.
Áður en við komum að þeirri
spurningu, hvort líta megi ástofn-
un Kommúnistaflokks íslands
sem sögulegt slys eða kannski
þvertá mótisögulega nauðsyn, þá
langar mig til að spyrja þig hvort
þú teljir þá greiningu sem Hjalti
gerir á alrœðisstjórnarfari A-
Evrópuríkjanna vera rétta?
Falskur
merkimiði
- Já, mér þótti þessi greining
Hjalta vera sannafærandi og tek
undir með honum að sú þróun
sem við höfum verið að fylgjast
með í A-Evrópu að undanförnu
hlýtur að kveikja vonir og
bjartsýni í brjósum okkar sósíal-
ista og jafnaðarmanna. Stjórnar-
háttum með falska merkimiða
hefur verið sópað burt, án veru-
legra blóðfórna. Þessi atburðarás
sýnir mikinn styrk þeirra óskipu-
lögðu samtaka fólksins sem
standa á bakvið byltingaölduna.
Þróunin í A-Evrópu frá 1917
sýnir okkur að sósíalismi verður.
að spretta úr jarðvegi lýðræðis-
ins. Raunar sé ég ekki beturen að
þessir atburðir ýti stoðum undir
greiningu þeirra ágætu heiðurs-
manna, Marx og Engels. Eins og
við vitum töldu þeir félagar að
sósíalísk þróun myndi hefjast
fyrst í þeim löndum sem lengst
voru á veg komin í iðnvæðingu en
ekki í óiðnvæddu bændasamfé-
lagi eins og því rússneska.
Annars verður að varast að
setja jafnaðarmerki á milli marx-
isma og lenínisma. Marxisminn
er fyrst og síðast ákveðin grein-
ingaraðferð sem vísindamenn
nota enn í dag og oft án þess að
þeir telji sig marxista. Lenínism-
inn er hins vegar hugmyndakerfi;
ákveðin stjórnlist sem miðar að
því að ná gefnu pólitísku marki á
vissu sögulegu skeiði. Bæði
marxisminn og lenínisminn eru
hinsvegar skilgetin afkvæmi pós-
ítívisma 19. aldar, þar sem menn
sáu fyrir sér lögbundna þróun
jafnt í ríki náttúrunnar sem og í
mannlegum samfélögum. Marx-
isminn varð síðan einfaldaður í
hinni lenínísku útgáfu og jafn-
framt túlkaður með það í huga að
koma á sósíalisma í samfélagi
sem hvorki þekkti til lýðræðis né
iðnvæðingar. Kenning Leníns um
úrvalssveitina var síðan af-
skræmd og mistúlkuð í þeim ríkj-
um sem skreyta sig með fölskum
merkimiðum sósíalismans.
Við skulum hafa hugfast að á
þeim árum sem verkalýðshreyf-
tngin var að festa rætur var það
mönnum mikil fórn að ganga í
kommúnistaflokk sem starfaði í
banni og fullkominni andstöðu
ríkjandi valdastéttar. f þessari
merkingu ber að skoða hina len-
ínísku úrvalssveit; sem sjálfvalda
úrvalssveit manna og kvenna sem
þannig fórnuðu veraldlegum
gæðum og stundum lífi fyrir hug-
sjónir. Raunin varð hins vegar sú
að þessari úrvalskenningu var
snúið á haus víðast í Austur-
blokkinni.
/ viðtalinu við Hjalta
Kristgeirsson er því haldið fram
að stofnun Kommúnistaflokks Is-
lands og sá klofningur sem þar
með var staðfestur innan sósíal-
ískrar hreyfingar á íslandi hafi
verið sögulegt slys, sem rekja
megi til tilvistar Sovétríkjanna.
Nú hefur þú kannað þessa sögu.
Hvernig metur þú þátt Sovétríkj-
anna í henni og hver voru tildrög
þessa klofnings?
- Það er afar fróðlegt að sjá
hvernig menn nýta sér söguna nú
á þessum umbrotatímum til þess
að smíða sér vopn að nota í pólit-
ískum væringum líðandi stundar.
Af fyrirsögn viðtalsins hefði mátt
ætla að Hjalti styðji þessa kenn-
ingu sína traustum heimildum.
Þá hefði viðtalið markað tíma-
mót varðandi þekkingu okkar á
pólitískri sögu þessarar þjóðar.
Svo var samt ekki. Fullyrðing
hans um Kommúnistaflokk ís-
lands var aðeins órökstutt inns-
kot sem sett var í fyrirsögn. Þetta
sýnir hvernig sagan er ekki fyrst
og fremst saga um fortíðina held-
ur allt eins saga handa samtíð-
inni. Hafi einhverjir hins vegar
fengið sinni pólitísku girnd svalað
með þessari fullyrðingu, þá má
segja að ekki hafi þurft mikið til.
Hjalti tekur það frarft í upphafi
viðtalsins, að hann sé ekki spá-
maður. Engu að síður setur hann
sig í spámannstellingar. Ekki til
að spá um framtíðina heldur um
þáskildagatíð. Með öðrum orð-
um hann telur sig vita hvað hefði
gerst ef eitthvað annað en það
sem gerðist hefði orðið í fortíð-
inni. Hins vegar má skoða full-
yrðingu Hjalta Kristgeirssonar í
ljósi meir en hálfrar aldar fortíð-
ar, - í ljósi langrar sögu sund-
rungar innan sósíalískrar hreyf-
ingar. Þegar á dögum Karls Marx
var þessi sundrung fyrir hendi og
strax í frumbernsku íslenskrar
verkalýðshreyfingar uppúr síð-
ustu aldamótum skiptust menn í
fylkingar róttækra manna og
þeirra sem vildu hægfara umbæt-
ur.
Afskipti
danskra krata
Þú hefur áður fjallað um af-
skipti danskra jafnaðarmanna af
þessum deilum.
Já, þegar Alþýðusamband ís-
lands var stofnað vorið 1916 var
það hvortveggja í senn
stjórnmálaflokkur og landssam-
band verkalýðsfélaga. Forysta
sambandsins var frá upphafi í
höndum manna sem kusu hæg-
fara umbætur. Jafnframt fór það
svo að pólitískt vafstur og valda-
pot í þingsölum fékk meira vægi í
starfi forystunnar en verkaiýðs-
málin. Þegar á árunum 1921-
1923 var kominn upp ágreiningur
á milli forystunnar og þeirra sem
voru róttækari, milli vinstri
armsins og þess hægri. Haustið
1923 var Olafi Friðrikssyni kippt
út af framboðslista Alþýðu-
flokksins í Vestmannaeyjum
samkvæmt tilmælum Staunings
leiðtoga danskra krata. Danir
höfðu heitið Alþýðuflokknum
nokkurri fjárhagsaðstoð en að
því tilskildu að kosningabarátta
flokksins yrði háð á hreinum sós-
íaldemókratískum grunni bæði í
ræðu og ríti. Og auðvitað voru
það Danir, sem lítt eða ekkert
þekktu til íslenskra aðstæðna,
sem skilgreindu hvað var hreinn
og ómengaður sósíaldemókrat-
ískur grunnur. Dönum þótti sum
sé Ólafur Friðriksson of hallur
undir kommúnismann og því
vildu þeir hann burt. í bréfi
Staunings til Jóns Baldvinssonar
þar sem Jóni er gerð grein fyrir
kröfunni um að framboð Ólafs
verði dregið til baka ef flokkur-
inn vildi fá danskan styrk, hreykti
Stauning sér af að hin óvægna
barátta danskra krata gegn
kommúnismanum hafi stuðlað að
því að kommúnistar væru örsmár
sértrúarsöfnuður í dönskum
stjórnmálum. Hann vildi sjá
sama árangur á fslandi.
Afskipti
Kominterns
Hafði Komintern einhver af-
skipti af þessum deilum?
- Komintern sendi tvisvar
sendiboða til íslands á þessum
árum, 1924 og 1928, í bæði
skiptin áttu þeir að athuga um
hvort ekki væri unnt að stofna
Kommúnistaflokk á íslandi.
Þessum tilmælum höfnuðu ís-
lenskir kommúnistar, sem störf-
uðu þá innan Alþýðusambands-
ins. Eg fæ ekki betur séð en að
þessi afdráttariausu svör sýni allt
annað en þýlyndi við Komintern.
Er það ekki um þetta leyti sem
Alþýðusambandið (Alþýðu-
flokkurinn) gekk í Alþjóðasam-
band sósíaldemókrata?
- Jú það var árið 1926. Thor-
vald Stauning forsætisráðherra
Dana kom til íslands þá um
sumarið. Alþýðuflokkurinn var
sokkinn upp fyrir eyru í skuldaf-
en og margt bendir til þess að
Stauning hafi bent forystu flokks-
ins á að ef til vill mætti leysa fjár-
hagsvandann. Skilyrðið var hins
vegar að Alþýðusambandið
gengi í Alþjóðasambandið og
tæki upp skýra pólitíska réttsigl-
ingu. Eftir að Alþýðusambandið
var komið inn í Alþjóðasamband
sósíaldemókrata beittu Danir sér
fyrir fjársöfnun meðal aðildar-
flokka sambandsins fyrir fátæka
flokkinn norður í Dumbshafi.
Eftir inngönguna í Alþjóða-
sambandið var Alþýðusamband-
inu mörkuð pólitísk stefna sem
hlaut að leiða til klofnings í ein-
hverri mynd.
Hvernig verður svo hinn form-
legi klofningur?
- Hann verður fyrst og fremst
með þeim hætti að kommúnistar
voru með lagasetningu útilokaðir
frá jafnaðarmannafélögunum og
því að gegna trúnaðarstörfum
fyrir ASL Þetta gerðist á Alþýð-
usambandsþinginu 29. nóvember
1930. Sama dag var kommúnista-
flokkur íslands stofnaður. Um
þetta segir Jón Baldvinsson í
bréfi til Staunings frá 15. des.
1930 að kommúnistar hafi verið
útilokaðir frá öllum trúnaðar-
störfum innan flokksins og frá
þátttöku i öllum jafnaðarmann-
afélögunum. Hann segir þar og
að hann telji að það „styrki ör-
ugglega flokk okkar að vera
lausir við þessa spektakelma-
gere, þó svo að við getum ekki
rekið þá úr verkalýðsfélögun-
um“.
Þær andstæður innan verka-
lýðshreyfingarinnar sem höfðu
verið að magnast allan 3. áratug-
inn og enduðu með þessum sögu-
lega klofningi, hafa gjarnan verið
túlkaðar þannig að Alþýðuflokk-
urinn hafi verið þolandi, saklaust
fórnarlamb illra afla. Enn í dag
glymur við eyru upphrópanir eins
og „Kommar kluful, Héðinn
klaufl, Hannibal klauf!“ Þessi
opinbera söguskoðun Alþýðu-
flokksins hefur meira að segja
verið sett fram í línuriti.
Þetta er kanski ekki spurning
um að finna sökudólga og
reyndar er ekki hœgt að sjá það af
röksemdafœrslu Hjalta að öðru
leyti en að hann rekur klofninginn
til tilvistar Sovétríkjanna. Snýst
ekki málið um það að núverandi
pólitískar aðstœður kalla að ein-
hverju leyti á sögulega skýringu á
þessum klofningi?
Tvímælalaust. En fyrst er þess
að gæta að við sem aldir erum
upp í andrúmslofti kalda stríðsins
erum hér að skoða hálfrar aldar
reynslu út frá forsendum sem
þátttakendur í þessum átökum
höfðu ekki. Ég tel til lítils að
skella skuldinni á einhvern í
þessu sambandi. Það mætti þá al-
veg eins skella henni á danska
krata sem sannanlega notuðu
fjárstuðning sinn til þess að knýja
fram ákveðna pólitíska stefnu
innan Alþýðusambandsins og Al-
þýðuflokksins. Þeir mögnuðu
upp deilurnar á bak við tjöldin án
þess að þekkja vtil aðstæðna hér.
Áhrif og íhlutun danskra krata á
íslensk stjórnmál í krafti fjár-
magns hefur verið rannsökuð og
um það liggja óyggjandi niður-
stöður. Hins vegar hefur engin
rannsókn farið fram á beinum
áhrifum eða íhlutun Kremlverja,
- auðvitað þarf slík rannsókn að
fara fram og ætti að vera hægt á
þessum „glastnost-tímum“. Um
fram allt er þó nauðsynlegt að
rannsaka starf þessara flokka
innan verkalýðshreyfingarinnar
hér á íslandi og sögu hreyfingar-
innar almennt.
KFÍ varekki af-
kvæmi Stalíns
Þú telur þá að klofningurinn sé
ekki sök Sovétríkjanna eða Stalín-
ismans?
- Nei, ég tel það mikla einföld-
un hjá Hjalta að álykta að svo
hafi verið. Hér var um gagnvirka
baráttu að ræða, sem engu hlífði.
Sovétdýrkunin var auðvitað fyrir
hendi, og hún var eðlileg af-
leiðing þeirra drauma sem verka-
lýðshreyfingin átti um að sjá
verkalýðsríkið rísa og réttlætið
vinna sigur. En Kommúnista-
flokkur Islands var ekki stofnað-
ur að tilhlutan Kremlverja og að
undanskildu tveggja mánaða
tímabili vorið 1934 er fátt í sögu
flokksins sem bendir til beins þý-
lyndis gagnvart Moskvuvaldinu.
Hins vegar er það deginum ljós-
ara að menn litu á það sem skyldu
sína að sýna hollustu og standa
vörð um gerska drauminn.
í röðum kommúnista voru
menn sem áttuðu sig snemma á
að eitthvað fór úrskeiðis í so-
vésku framkvæmdinni, en þeir
sem höfðu hæst um að verja á-
standið voru áhrifamiklir
menntamenn eins og Halldór
Laxness, og er tilgangslaust að
álasa honum fyrir það nú, þótt
áhrif hans hafi vegið þyngra en
margra annarra.
Hækja
auðvaldsins
Nú gaf Stalín og Komintern út
þá tilskipun 1928 að sósíaldemó-
kratar væru helsta stoð auðvalds-
ins og þar með einn helsti and-
stœðingur sannra verkalýðssinna.
Var þessi kenning ekki ein
megin orsök klofningsins eins og
Hjalti heldur fram?
- Það er rétt hjá Hjalta að
ábyrgð Stalíns og Kominterns er
mikil. Hins vegar má ekki
gleymast að hin hatramma bar-
átta kommúnista og krata hófst
ekki með Kominternþinginu
1928. Við munum hvernig
Stauning hreykti sér af að hin
óvægna barátta danskra krata
gegn kommúnistum hafi svo til
útrýmt áhrifum kommúnista í
danskri verkalýðshreyfingu.
Þetta sagði hann árið 1923 eða
fimm árum áður en dagskipun
Stalíns um að efla baráttuna gegn
sósíaldemókrötum var kunn-
gjörð. Auk þess var þessari dag-
skipan Stalíns ekki hlýtt eins af-
dráttarlaust og menn hafa viljað
vera láta. Samfylkingarviðleitni
fór að gæta af hálfu kommúnista
þegar eftir valdatöku Hitlers í
byrjun árs 1933. Þessa gætti einn-
ig hér á landi þótt í litlum mæli
væri fyrst um sinn. Eftir kosning-
arnar 1934 setti Kommúnista-
flokkur fslands samfylkinguna á
dagskrá í málgagni sínu, Ver-
klýðsblaðinu, þótt Komintern
hafi fyrst 1935 gefið út opinbera
dagskipan um að samfylkja með
forystumönnum krata. Þetta ýtir
stoðum undir þá kenningu að ís-
lenskir kommúnistar hafi ekki
verið eins njörvaðir blindu þý-
lyndi gagnvart Moskvuvaldinu og
af er látið.
Okkur hættir til að túlka sög-
una út frá viðhorfum okkar til
samtímans og þá kann að vera
þægilegt að skella skuldinni á So-
vétríkin og Stalín í pólitískum til-
gangi. Hins vegar finnum við
sannleikann í þeim aðstæðum
sem ríktu innan verkalýðshreyf-
ingarinnar hér á landi og í Evr-
ópu, og hann er mun flóknari en
svo að skuldinni verði skellt á
einn aðila. En það er með þetta
eins og svo margt annað í sögu
okkar, hún er nánast órannsök-
uð. Fullyrðingar af þessu tagi
þarf hins vegar að undirbyggja
með sögulegum heimildum ef
þær eiga að þjóna sannleikanum.
14 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 23. febrúar 1990