Þjóðviljinn - 27.04.1990, Blaðsíða 21

HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN
Um síðustu helgi héldu rithöf-
undar þingíNorrænahúsinu.
Fyrirsögndagskrárvar „Nútíma-
viðhorf í sagnalist". Það voru flutt
erindi þar sem lagt var út af því
sem menn hafa verið að skrifa
hér og þar um heiminn að undan-
förnu: skáldsögur, ævisögur,
sagnfræðirit með bókmennta-
legum metnaði. Það voru fyrir-
spurnirog umræður. Þetta var
skemmtilegt. Menn virtust una
glaðirviðsitt.
Að stelast yfir
landamærin
Það er ekki nokkur vegur að
taka saman það sem sagt var í
ágætum erindum. En ef reynt
væri að finna samnefnara fyrir
það sem þar var helst sagt, þá
verður hann sá, að þegar samtíð-
armenn segja frá, þá hafi þeir
sterka tilhneigingu til að „blanda
á staðnum“ eins og þeir segja í
vegagerðinni. Maður getur líka
sagt sem svo að straumurinn liggi
á vissan hátt gegn sérhæfingu í
skrifum, gegn „hreinleika teg-
undarinnar.“ Skáldsagan er ekki
bara skáldsaga, hún er möguleiki
sem getur tekið til sín ótalmargt
úr skýrslu, úr heimspeki, úr öðr-
um listgreinum. (Um þetta fjall-
aði Friðrik Rafnsson í erindi um
Við höfum reyndar þekkt þá
undarlegu tvískiptingu, að hér
fyrir vestan væri dónaskapur að
hugsa um annað en „listræna
eiginleika" verka, meðan að
menn lofuðu hástöfum t.d. so-
véska rithöfunda, sem stóðu helst
í því að berjast fyrir sannleikan-
um við ritskoðunina og kannski
lögregluna. Sem höfðu fyrst og
fremst í huga siðferðilegar
skyldur sínar. Sem þurfti vissu-
lega hugrekki til að fylgja eftir,
meðan yfir þeim sátu valdhafar
sem vildu skammta sér gagnrýni
og lof eftir hentugleikum. Þessi
sundurhólfun er mikill misskiln-
ingur og það er sjálfsblekking að
málfrelsið sem við búum við á
okkar lengdargráðum geri skyld-
urnar og ábyrgðina að óþörfum
áhyggjuefnum. Það er alltaf erfitt
að segja sannleikann, að koma
við kaunin á mönnum, að vera
fieinn f holdi valdhafanna og
sjálfumgleðinnar - hverjar sem
aðstæður annars eru. Það er að
sumu Ieyti meiri vandi að segja
það sem máli skiptir í málfrelsi en
í ritskoðunarþjóðfélagi - vegna
þess að í seinna dæminu eru les-
endur forvitnari um það sem
menn skrifa, þeir hjálpa höfund-
inum meira en menn grunar - í
seinna dæminu þarf bæði kraft og
feiknalega útsmogið hugvit til að
það sem máli skiptir heyrist í
gauragangi markaðstorgsins.
Vandinn að skrifa á okkar dögum
Nokkrir punktar í tilefni rithöfundaþings um síðustu helgi
Milan Kundera og aðferð hans
við að segja sögur). Sjálfsævi-
sagan færir sér það í nyt að
minnið virkar sem skáldsaga og
gengst við því fullkomlega og
dregur meira að segja til sín
margt úr nýskáldsögunni frön-
sku, þegar heimurinn er tekinn
sundur og settur saman aftur að
geðþótta höfundar og með fullri
virðingu fyrir því að hugsun okk-
ar er veruleiki ekki síður en at-
burðir sem við höfum séð eða
reynt. (Um þá hluti fjallaði Torfi
Tulinius í spjalli um sjálfsævi-
sögur franskra höfunda sem áður
voru kenndir við skáldsöguna
nýju.) Skilin milli sagnfræði og
skáldskapar eru ekki eins og
menn eiga að venjast, ekki síst
vegna þess að sagnfræðingar hafa
vaxandi ánægju af því að „stelast
yfir landamærin" og taka sér ým-
islegt frelsi sem bókmenntir taka
sér - án þess þó að rota sína fræði-
mannlegu samvisku um leið. (Á
þessum slóðum var Þórunn Vald-
imarsdóttir í erindi um „lygi,
sannleika og nýju sagnfræðina“.)
Afturhvarf,
syntesa
Halldór Guðmundsson leiddi
hugann að persónusköpun og
fléttu, sem um skeið hopuðu
mjög á hæli í skáldsögum og
leituðu sér athvarfs helst í
tegundarhreinum skemmti-
sögum - en virðast nú vera að
sækja í sig veðrið aftur með vissu
afturhvarfi til lykilþátta skáld-
sögunnar. Einar Már Guð-
mundsson var líka að mæla gegn
tvískiptingu sem kæmi fram í því
að menn hefðu sem lengst bil á
milli raunsæis og ímyndunar.
Sjálfur vildi hann tala um „raun-
sæja ímyndun“.
Við lifum greinilega á tímum
syntesunnar, flæðisins, margræð-
isins, fagnaðarerindið er hvergi
eitt og sér, hvorki í aðferð né
boðskap - nema þá í því einu að
öll ráð sem sagan og tíminn leggja
frásögufólki upp í hendur eru
tagltæk og brúkanleg til að vinna
gegn Stöðluninni Miklu sem
eyðileggur skáldskapinn í iífi
okkar.
Hvað er nýtt
undir sólunni?
Er þetta ástand eitthvað nýtt
undir sólunni? Bæði og. Ég segi
fyrir sjálfan mig: þegar ég hefi um
stund heyrt menn tala um nýja
skáldsögu, nýja sagnfræði, ný-
sjálfsævisögu, nýnýrómantík og
þar frameftir götum, þá sleppur
púki úr haldi og sest á bita í kirkju
andans og geiflar sig. Púkinn vill
þá snúa út úr og segja: steiktar
dúfur, ja svei, séð hefur maður
annað eins. Þegar Kundera fjall-
ar um persónur sem síbreytilegan
möguleika, hvað er hann að segja
annað en Tolstoj gamli þegar
hann líkti manneskjunni við fljót
sem væri ýmis gruggugt eða tært,
straumhart eða lygnt? Þegar höf-
undar stæra sig af því að taka
heiminn sundur og setja hann
saman og gera óra sína að Veru-
leika - hvað eru þeir að gera ann-
að en rómantískir höfundar, sem
gerðu skáldin að heimssmið:
heimurinn er eins og ég hugsa
hann? Og svo mætti áfram halda
ef maður nennir að hlusta á púk-
ann.
Við erum ný
Hitt er svo ljóst, að hver samtíð
er ný, endurtekningin fer fram
við nýjar aðstæður, hinn skrif-
andi einstaklingur er líka
(skulum við vona) undur í sjálfu
sér sem ekki verður endurtekið:
ekkert gjörir Drottinn tvisvar.
En svo er annað. Við skulum játa
það og viðurkenna að rithöfund-
ar og aðrir skrifandi menn hafa
barnslega tilvistarþörf fyrir að
vera „nýir menn“ í gömlum
heimi, fyrir að trúa því að þeim sé
gefið að koma auga á eitthvert
það samhengi sem aðrir létu sér
sjást yfir og að alþjóð bíði með
óþoli eftir því að fá að frétta af
þessu samhengi, þessum nýja
sannleika. Ef menn ekki trúa
þessu, þá hafa þeir enga ástæðu
til að skrifa. Og því trúa skrifandi
menn á hið nýja framlag sitt
vegna þess að þeir þurfa að trúa
því, og aðrir menn verða að sjá í
gegnum fingur við þá, annars
endar allt í móðgunum, sær-
indum, fúlmennsku og leiðind-
um.
Ábyrgðin og
skyldurnar
Páll Skúlason prófessor var
síðastur á mælendaskrá. Hann
var að tala um ýmsa þá hluti sem
ekki hafa verið mikið á dagskrá
nú upp á síðkastið. Um ábyrgð og
skyldur rithöfunda, sem hefðu
um margt hlutverki að gegna sem
hann vildi líkja við hlutverk
kennara og foreldra.
Páll taldi ekki vanþörf á að
minna á þessa hluti á tímum yfir-
gnæfandi tómhyggju, sem kann-
ski flýði í blindni á náðir ein-
hverrar auðfenginnar trúar, eða
þá eins og gerði allt jafn ógilt og
ómerkilegt. Á tímum mikillar
sjálfshyggju, þegar menn þættust
þess umkomnir að setja sér sjálf-
dæmi um gott og illt og fleira það
sem miklu varðar - án þess þó að
„sjálfið“ hafi neina stöðu til að
státa af. Vildi Páll kalla rithöf-
unda til aðstoðar nokkurrar í
þessum hnút, þeir væru nauðsyn-
legir til að „endurvinna alla
reynslu“, láta hana ríma saman
við annarra manna reynslu, til að
efast um það sem ofan á verður í
gildatískunni, til að gagnrýna og
afhjúpa valdhafa og þar fram
eftir götum.
Orð í tíma töluð
Það var góð tilbreyting að
hlusta á slíka messu, því hugtök
eins og skylda og ábyrgð rithöf-
undar hafa verið hálfgert
feimnismál nú um skeið. Til þess
liggja ýmsar orsakir, meðal ann-
ars þær að valdhafar hér og þar
hafa misbrúkað herfilega ábyrgð-
arhugtakið og reynt að hafa það
til að sveigja skáld undir sinn vilja
og pólitíska þörf. En hitt er ljóst
að þegar hin siðferðilega vídd
dettur úr bókmenntaumfjöllun-
inni, þá myndast mikið tóm, sem
ekki verður fyllt með almennu og
afstrakt tali um formgreiningu og
nýjungaþörf og þar fram eftir
götum.
Föstudagur 27. apríl NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21