Þjóðviljinn - 09.11.1990, Blaðsíða 10

Af kven-
forkum,
faktorum
og jarð-
næðisdeilum
Fyrsta bindi Sögu
Akureyrar eftir
Jón Hjaltason
sagnffæðing lítur
dagsins ljós
Verslunarstaður-
inn Akureyri árið
1873, húsaþyrp-
ing á lítilli eyri.
Bryggjurnar, sem
skaga fram ( Poll-
inn, voru settar
fram á vorin en
dregnar upp (fjör-
una á haustin.
Vön bráðar kemur út
fyrsta bindi Sögu Akureyrar.
Söguritari er Jón Hjaltason
sagnfræðingur, sem var ráðinn
til verksins á haustdögum
1987. Nýtt Helgarblað sló á
þráðinn norður yfir heiðar, og
spjallaði við Jón um ritið og
sögu bæjarins.
Hver voru tildrögin að því
að ráðist var í það verk að skrá
sögu Akureyrar?
- Bærinn átti 125 ára afmæli
árið 1987. Arinu áður samþykkti
bæjarstjóm að saga staðarins
skyldi skrifuð í tilefni afmælis-
ins. Ég varð fyrir valinu sem rit-
ari verksins. Það var löngu orðið
tímabært að skrifa sögu Akur-
eyrar, og hafði verið lengi á döf-
inni, má segja að svo hafi verið
stokkið þegar færi gafst.
Er ekki mikil vinna að
safna heimildum í svona rit?
-Sérstaklega fór mikil vinna
í að hafa uppi á heimildum um
bæinn fyrir árið 1862. Ég þurfti
að ferðast nokkuð til að finna
skjöl og plögg frá þeim tíma, því
að fyrir 1862 var öll stjómun
bæjarins í höndum sýslumanns
og amtmanns. Þau skjöl vora
flest i fóram Þjóðskjalasafnsins.
Ég þurfti því að fara suður, eða
fá þau send. Einnig fór ég til
Kaupmannahafnar til að kanna
skjöl frá Rentukammerinu, og
öðrum stjómunardeildum sem
komu við sögu bæjarins.
Fyrsta bindi sögunnar, sem
kemur út nú, nær allt frá Helga
magra til ársins 1862 þegar bær-
inn fékk kaupstaðarréttindi í
annað sinn. Annað bindið nær
svo til ársins 1940, og þriðja
bindið nær til vorra daga. Ég
áætla að hvert bindi taki tvö til
þijú ár í vinnslu.
Standa að þínu mati ein-
hverjir atburðir upp úr í sögu
Akureyrar frá landnáminu til
árins 1862?
- Það er auðvitað eitt og ann-
að. Mér hefur þótt skemmtilegt
að kanna söguna að baki barátt-
unni um jarðnæðið. Eftir 1820
var allt land sem kaupmenn gátu
hugsað sér upptekið, það var því
ekkert pláss fyrir aðra kaupmenn
sem hugðust versla í bænum.
Vegna jarðnæðisfátæktar var
rætt um að bærinn legði Oddeyr-
ina undir sig. Kaupmenn snerast
gegn þessu vegna þess að þeir
óttuðust samkeppni annarra
kaupmanna. Amtmaður og
sýslumaður vora einnig á móti
hugmyndinni. Óttuðust þeir að
Akureyri myndi deyja út, en út-
kjálkinn Oddeyri blómstra. Pétur
Havstein var þá amtmaður. Þeir í
Danmörku vildu hins vegar að
Akureyri og Oddeyri yrðu gerð
að einum kaupstað 1862, en
vegna þess að Pétur lagðist gegn
því, með þeim rökrnn að hætta
væri á að Akureyri legðist,af, var
hætt við þær fyrirætlanir.
Ég gerði mér einnig dælt við
kvenfólkið. I ritinu minnist ég á
Geirþrúði Thorarensen, sem var
á sínum tíma ríkust kvenna. Ef
ekki sú allra ríkasta á landinu, þá
í hópi þeirra auðugustu. Hún
varð fyrir því óláni að missa eig-
inmann sinn. Þrátt fyrir harminn
hafði Geirþrúður gaman af því
að lifa, og sló oft upp dansleikj-
um. Auk þess tók hún sér ást-
menn, sem hún vildi sumum
gjaman giftast, en fékk ekki leyfi
til þess. Fór svo að Geirþrúður
var svipt fjárforræði vegna synd-
samlegrar hegðunar. Á þeim
tíma vora konur aldrei fullmynd-
ugar. Sagan af Geirþrúði sýnir
vel stöðu kvenna í samfélaginu á
þessum tíma. Hún varð að leita á
náðir annarra eftir að hún var
svipt forræði eigna sinna. Önnur
merk kona sem vert er að minn-
ast á er Vilhelmína Lever. Hún
tók sér fyrst kvenna þann rétt að
kjósa í bæjarstjómarkosningum
löngu áður en konur fengu kosn-
ingarétt. Vilhelmína tók gallhörð
þátt í bæjarstjómarkosningunum
1862. Hún skildi við mann sinn,
og átti bam í lausaleik. Um tíma
leigði hún Möðravelli, þá var
hún einnig kaupmaður, en þekkt-
ust er Vilhelmina sem veitinga-
kona. Það er ekki hægt annað en
að hafa svona forka með í riti um
sögu Akureyrar.
Má tala um Akureyri sem
danskan bæ á þessum tíma?
- Ég hugsa að það megi.
Mikið var um danska kaupmenn,
og allir framámenn bæjarins töl-
uðu dönsku. Fólk sem kom til
Akureyrar úr sveitunum hafði
einnig orð á því hversu dönsku-
skotið mál almenningur í bænum
talaði. Eitt og annað úr þessu
dönskuskotna máli Akureyringa
lifir jafnvel enn í dag. Við tölum
um að punktera og bolsíur, og
fleira.
Þótt ffamámenn hafi mikið
verið danskir eða danskættaðir
megum við ekki gleyma mikil-
vægu hlutverki íslensku tómt-
húsmannanna. Þeir börðust t.d
fyrir því að fá kirkju og prent-
smiðju á staðinn, og fyrir kaup-
staðarréttindum. Dönsku kaup-
mennirnir og faktoramir stóðu
að vísu með tómthúsmönnunum
í baráttu þeirra.
Verður auðveldara að afla
gagna 1 seinni bindi sögunnar?
- Að sumu leyti verður það.
Mikið af þeim gögnum sem ég
nota í fyrsta bindið era t.d. skrif-
uð með torræðri stafagerð. Eftir
1862 era miklu fleiri heimildir til
héma fyrir norðan. Skjöl tengd
bæjarstjóminni era mikill brann-
ur fyrir söguna eftir að bærinn
fékk kaupstaðarréttindi.
Hefur saga bæjarins ekki
verið skrifuð áður?
- Klemenz Jónsson skrifaði
sögu Akureyrar, sem nær til árs-
ins 1905, og út kom 1948. Sögu-
bókin sem ég hef ritað er ólík
bók Klemenzar. En að undan-
skilinni henni hefúr saga bæjar-
ins ekki verið skrifúð áður, sagði
Jón Hjaltason, höfúndur Sögu
Akureyrar, að lokum.
Saga Akureyrar er í stóra
broti og prýdd fjölda mynda.
Fyrsta bindið skiptist í þijá meg-
inhluta. Nær sá fyrsti ffá land-
námsöld til ársins 1786 þegar
Akureyri fékk kaupstaðarréttindi
í fyrsta sinn. Næsti hluti bókar-
innar hefst árið 1787 og greinir
hann m.a. frá deilum um kaup-
staðarlóðh á Akureyri. Þriðji og
seinasti hlutinn segir ffá atburð-
um sem gerðust milli áranna
1836-1862. í bókinni er einnig
bragðið upp myndum af litríkum
einstaklingum sem settu svip
sinn á bæinn, eins og kvenskör-
ungum þeim, sem Jón nefnir í
viðtalinu hér að ofan.
BE
10 SfÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 9.nóvember 1990