Þjóðviljinn - 09.11.1990, Side 11

Allir eru
flengdir
nema ég
Þórunn Valdimarsdóttir og
Megas: Sól í Norðurmýri
Iðunn 1990.
Þetta er upphaf Megasarsögu.
Hann er ekki nema tólf ára eða
svo þegar síðasta blaðsíða er les-
in. En þá hefur líka víða verið við
komið og víðar en í algengum
minningabókum. Almanakið er
reyndar ekki að troða lesandanum
um tær í hverri síðu: Þegar þetta
gerðist var ég fimm ára, nú koma
atburðir míns sjötta æviárs. Efhið
er spyrt saman eftir vettvangi og
viðfangsefni: tyrst eru heimahús
skoðuð, þá landnám stráks í borg
og sveit, síðar kemur skólinn, að
lokum ýmisleg áhugamál. Les-
andinn veit ekki hvemig sam-
starfi Þómnnar Valdimarsdóttur
og Megasar er háttað, nema hvað
honum sýnist að Megas ráði mjög
ferðinni, hans er tungutakið og
þankafléttumar.
Bókin ber undirtitilinn ,J*ísl-
arsaga úr Austurbæ“. Aha, hugsar
lesandinn og dettur strax í hug
Harmsaga ævi minnar eftir Jó-
hannes Birkiland. Það fer ekki
illa á því. I formála er þess
getið að sögumaður sé einn þeirra
sem „em þannig innréttaðir að
þeir skynja venjuleg minningarat-
vik sem hefðu þau gerst í öðmm
og ógnvænlegri heimi en þeim
sem venjulegt fólk skynjar“.
Þessi viðvörun rætist svo með
ýmsum hætti. Til dæmis í útmál-
un þeirrar skelfilegu angistar sem
hellist í sál strákpíslar í Austur-
bæjarskólanum þegar von er á
lýsisbyrlun og leikfimitímum.
Leikfimisalurinn, ofur sakleysis-
legur í sínu uppeldisgildi, er fyrr
en varir orðinn eitt af verstu kam-
ersum Vítis.
Þetta ofúmæmi sem þenur
helvíti út um allt gæti náttúrlega
reynst háskalegt. En það gerist
ekki í þessari bók. Næmið gengur
í bandalag við Qarlægðina, yfir-
sýnina og húmorinn og hifir
áhuga lesandans upp úr leti hans
og deyfð. í stuttu máli sagt: það
gerir allt merkilegt. Helsti og
stærsti kostur þessarar ffásagnar
er sá, að ekkert eða mjög fátt úr
þessu minningasafni er látið hjara
í sálarlausri upptalningu. Lifa
sníkjulífi á því að vera nefnt til
sögu án umhugsunar. Öll tíðindi
hafa sinn rétt, hvort
þau eru strætóferð nið-
ur í bæ, heimsókn í í
Tívóli eða lestrar-
ferðalag með Basil
fursta. Tíðindum er
fylgt eftir með þeim
áleitna hætti að við
trúum því að það hafi
verið þungur missir að
mynd af indjánum,
ættuð úr haframjöl-
spakka, týndist niður
með rúðu í strætis-
vagni. Rétt eins og við
samþykkjum að
draugahúsið i Tívólí
hljóti að valda sárum
vonbrigðum þvi
„hryllingurinn nær
ekki hálfa leið upp í
eftirvæntinguna“.
Megasi verður og
fúrðu mikið úr lýsingu
á myndasögum, hasar-
blöðum og reyfurum
sem strákur les: Percy
hinn ósigrandi á enda-
lausri leið sinni inn í Sérvitringa-
klúbbinn erkifina, hann er í með-
ferð hans orðinn allt að því ná-
ffændi sjálfs Don Kikóta, sem
vissi að betra var að vera á leið-
inni en koma í áfangastað: „Það
er leiðin til himnarikis sem blífúr,
en ekki leiðigjamt himnaríkið
sjálft.
Upprifjunin dansar sig oftar
en ekki inn i menningarsögulega
skissu með skoplykkju á endan-
um. Til dæmis í þessari lýsingu á
því heyskaparofboði sem brestur
á í sveit þegar loks hættir að
rigna:
„Ofboðið vísar langt aftur í
tímann. Fellir var snemma á öld-
inni. Eldra fólkið sér hungurand-
ann hanga gráan og ógeðslegan
yfir hröktu heyinu á túnunum, og
hann fer ekki úr blóðinu fyrr en
heygarðar eru fullir. Drengir og
stúlkur með hrífur á lofti smitast
af ákefðinni og ráðast á hann til
að minnka ofboðið og reka á
braut. Drengir stinga hann fast
með heykvísl. Offramleiðslu-
draugurinn hefúr ekki enn upp
risið og magnast. Of mikið
smjör? Of margar kleinur? Hvilík
fásinna. Feitar rjóðar vinnukonur
eru yndislegar.“Það er líka verið
að undirbúa það sem koma skal.
Megas bamungur er sá ódámur
sem pirrast við stjómsemi, for-
skrift fyrir góðri og jákvæðri
hegðun. Hann tollir ekki í tóm-
stundaþætti bama og unglinga né
skátahreyfmgu, en sækir í forboð-
inn trylling hvar sem hann er að
finna. Eftir á er smíðuð um þetta
allt kenningin um nauðsyn hroll-
vekjunnar (og er hún reyndar ekki
langt frá hugmyndum Bmno
Bettelheims um grimmdina nauð-
synlegu í ófolsuðum ömmusög-
um). Megas segir:
„Það að meðtaka hið ískyggi-
lega gefúr næmi. Næmi til að
skynja hið góða. Hið góða ein-
tómt er stórhættulegt, í því er eng-
in dýpt og enginn tryllingur. Svo
læðist hið vonda að og sá sem
hefúr lifað bara í því góða reynist
hálfúr og kann ekki dauðadans-
ínn.
En þetta skrifa menn svo ekki
fyrr en þeir halda að verstu sporin
í dauðadansinum séu þegar stigin.
Árni Bergmann
Megas (Ljósm.: Jim Smart)
Stefán Snævarr skrifaði
skemmtilega ádrepu á það sem
hann kallar „ljóðveldi“ í Al-
þýðublaðið á dögunum. En þar
á hann við það ófremdarástand
að skáld og rithöfúndar ráði
ferðinni í umræðu um hug-
myndafræði og fleira. Stefán
(sem sjálfur er bersyndugur
maður fyrir skáldskapar sakir)
telur það mikinn Ijóð á ráði Is-
lendinga, hve hallir þeir eru
undir ljóðveldið, undir trú á
skáldin og þeirra orð. Verstir
eru þó íslenskir kommar, segir
Stefán, sem halda uppi „hallær-
islegri dýrkun á skáldum“, ekki
síst Halldóri Laxness, sem
greinarhöfúndur kallar „alls-
heijargoða íslenska ljóðveldis-
ins“.
Stefán kemur við hér og þar
í menningarsögunni til að út-
skýra þrautseiga trú mörlandans
á galdur skáldskapar. Svo færir
hann sig nær samtímanum og
kvartar yfir því hve fáir skilji að
„skáld eru oft ótrúlega bama-
legir og vanþroska einstakling-
ar. Hver hefúr ekki séð miðaldra
skáld háskælandi við barborð í
subbulegu öldurhúsi?“
Þar hnaut fákur Stefáns
hrapallega. Dæmið er vont: eða
hver hefur ekki séð bæði mið-
aldra skáld og heildsala, sjó-
menn og toppkrata háskæla við
barborð? Það gera þeir allir hafi
þeir drukkið nógu lengi til þess
að sjálfsvorkunnin verði ekki
lengur hamin. Hér er blátt áffarn
spurt um alkóhól en ekki annan
vanþroska.
Skortur á heil-
brigðri skynsemi
Áfram með Stefánssmjörið.
Þessu næst segir hann:
„Vissulega hafa skáldin oft
ferska skynjun bamsins en
skortir rökvísi og heilbrigða
skynsemi.“
Nú er gaman.
Um þetta má margt segja.
Til dæmis það, að það er hveiju
samfélagi mjög nauðsynlegt að
ekki séu allir bundnir á klafa
þess sem kallað er heilbrigð
skynsemi, sem verður í reynd
fegranarheiti yfir áhættulausa
og hundleiðinlega meðal-
mennsku. í annan stað er svo-
kallaður skortur skálda á heil-
brigðri skynsemi sjaldan skað-
legur öðrum en sjálfúm þeim.
Er þar ólíku saman að jafna því
skáldlega hugarflugi sem sest
að í bókum og umsvifum þeirra
manna, sem Morgunblaðið vill
helst kalla athafnaskáld. En það
era athafnamenn sem vilja gefa
fjárfestingabrölti sínu fallegan
svip með því að kenna það við
skáldskap og sköpun. En skilja í
sínum „vanþroska" og „skorti á
heilbrigðri skynsemi“ og jarð-
sambandi eftir sig heila geira í
atvinnulífinu eins og „rísandi
kirkjugarða“. Má þar vitna til
Hafskipsmanna og fiskeldis-
skálda og fleiri frægra manna.
Byltinga-
freistingin
Eitt dæmi tekur Stefán
Snævarr sérstaklega ffarn til
staðfestingar á vanþroska skáld-
anna, en það er áhugi margra
þeirra á byltingardraumnum.
Hann segir: „Það er engin furða
þótt íslensk skáld hafi í stóram
stíl látið heillast af fagurgala
sovéska alræðisins, þau vora of
bemsk til að sjá í gegnum blöff-
ið.“
Hér er i hálfkæringi vikið að
merkilegum hlutum eins og víð-
ar í pistli Stefáns. Það er algengt
að skáld, sem era einkar næm á
sitt nánasta umhverfi, vilji af
meira kappi en forsjá finna ósk-
um sínum um eitthvað skárra og
eitthvað blárra í samfélögum
stað f hæfilegri fjarlægð. Til
dæmis í rússnesku
byltingunni. Þetta
mynstur rís af þeirri
spennu sem upp kem-
HELGARPISTILL
ur milli ófúllnægju með heim-
inn eins og hann er (sem er góð-
ur drifkraftur í mörgum skáld-
skap) og vona um að hægt sé að
búa til betri heim. Og skynsam-
ari! Það er ekki fyrr en eftir
langa mæðu sem menn komast
að hinni sígildu niðurstöðu Don
Kíkóta, að „vegurinn er alltaf
betri en kráin“, það er betra að
vera á leiðinni en koma í
áfangastað.
Að tutla
. hrosshárið
Áður en lýkur greininni vík-
ur Stefán að flokknum sem gef-
ur út blaðið hans. Hann segir:
„Sú er gæfa Alþýðuflokks-
ins að hafa aldrei hafl mikinn
skáldaþokka, enda stefna.
flokksins ekkert annað en heil-
brigð sakynsemi, harla óljóð-
ræn.“ Og hrósar hann happi í
Ieiðinni yfir því að ekki hafi
nema svo sem eitt skáldmenni
rekið á fjörar flokksins á undan-
fomum árum og sé það væntan-
lega hæfilegur skammtur fyrir
slíkan raunsæisflokk.
Við förum náttúrlega ekki
að karpa um það hvort Alþýðu-
flokkurinn sé heilbrigð skyn-
semi eins og hann er langur til.
En það er rétt hjá Stefáni, að sá
flokkur er ógn óskáldlegur. Það
vantar í hann það næmi og þann
fiton sem er ekki smeykur við
að reisa miklar vonir og verður
þá einnig að hætta á stórfelld
vonbrigði. Hvemig sem nú á því
stendur hefúr Alþýðuflokkurinn
mjög mótast af því hugarfari
sem lýst er í sögunni af karlin-
um sem spurður var að því hvort
Kristur hefði stigið niður til hel-
vítis áður en hann upp risi. Við
skulum ekki fást um það, sagði
karlinn. Við skulum halda áffam
að tutla hrosshárið
okkar.
Tutla áþreifanlegt
og nærtækt hrosshár
hagsmunanna.
Ami
Bergmann
Föstudagur 9. nóvember 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 11