Þjóðviljinn - 18.01.1991, Qupperneq 19

Spurt um skyldur rithöfunda
í hausthefti Skímis, tímarits
Hins íslenska bókmenntafélags,
er birt ádrepa sem Páll Skúlason
flutti á bókmenntamóti fyrr á ár-
inu og nefhist „Spumingar til rit-
höfunda“. Þar er fjallað um verk-
efni rithöfúnda og svo enn erfið-
ara mál: skyldur þeirra við les-
endur, sem Páll líkir við skyldur
foreldra og kennara gagnvart
bömum, og er ekki vist að allir
verði hrifnir af þeirri samlíkingu
eins og síðar skal vikið að. Það
kemur á daginn í greininni að Páll
vill ætla rithöfúndum mikinn
hlut. Undir lokin segir hann á
þessa leið:
Kröfugerð
til rithöfunda
„Hver þjóð þarínast... rithöf-
unda sem takast á af fullum heil-
indum við það verkefni að endur-
vinna reynslu okkar af sjálfúm
okkur og heiminum og reyna að
móta þann skilning á veröldinni
sem nýtist okkur til að byggja
þennan heim og takast á við of-
beldi hans“. Og nokkm siðar
klykkir Páll Skúlason út með
þessum orðum hér: „ Við þurfúm
rithöfúnda sem fletta ofan af lyg-
um, hræsni og tvöfeldni þeirra
sem fara með völdin hverju sinni,
höfúnda sem leggja sig af alefli
fram við að bera sannleikanum
vitni og líka takmörkuðu og
skertu ffelsi mannskepnunnar,
höfúnda sem hugsa ekki um það
eitt að sviðsetja sjálfa sig að hætti
valdsmanna heldur sökkva sér
djúpt ofan í reginmyrkur mann-
legrar reynslu og reyna að skýra
hana og skerpa“.
Óttinn viö
marxismann
Nú ber svo við að Jóhann
Hjálmarsson skáld og gagnrýn-
andi fjallar um þessa grein Páls í
Morgunblaðinu á laugardaginn
var. Hann er að sumu leyti sam-
mála Páli og hans óskaskrá, en
honum finnst samt í máli hans að
fmna eitthvert viðsjárvert „berg-
mál ffá marxistum", því þeir hafi
í sinni forræðishyggju margt fjas-
að um „skyldur gagnvart lesend-
um“ og um að bera sannleikanum
vitni og að móta skilning á ver-
öldinni og þessháttar.
Og er nú vert að skoða þetta
ögn nánar.
Jóhann Hjálmarsson fellur hér
í algenga gryfju. Hann er, sem og
margir aðrir nú um stundir, svo
upptekinn af falli rikismarxism-
ans í Austur-Evrópu, að hann
hrekkur í kút með skelfmgu í
hvert skipti sem hann sér eitthvað
sem minnir á það sem marxistar
hafa sagt. Þá gleymist það, að
marxismi er ekki eitthvert lokað
kerfi sem sovéskir valdhafar
bjuggu til: hann verður til sem
straumur í samfélagsrýni og
söguskoðun og er fyrst og síðast
grein af evrópskri mannhyggju og
ffamfaratrú.
Margir klappa
þann stein
Karlar eins og Marx og Eng-
els smíðuðu enga bókmennta-
kenningu. Þeir höfðu mest hug-
ann við það, þegar tal barst að
bókmenntum, að skáldverk væru
merk heimild um meginstrauma i
sögunni og samfélaginu, en gáfú
lítið fyrir höfúnda sem sífellt
væru að troða einhveijum „rétt-
um“ skoðunum inn í verk sín og
ætluðu þeim að lifa á því. Vanga-
veltur um uppeldisgildi bók-
mennta og skyldur höfúnda eru
ekki marxískar ffekar en kristnar
eða þá þjóðemislegar, en geta
verið allt þetta. Hinn krismi
Dostojevskíj taldi að sannur rit-
höfundur væri alltaf að bæta -
með sínum sérstaka hætti - sið-
ferðið í samfélaginu. Tolstoj var
svo upptekinn af þeim uppeldis-
kröfum sem hann gerði til sjálfs
sín og annarra, að við sjálft lá að
hann teldi skáldsögur ósiðlegan
óþarfa (vegna þess að honum
fannst þær ekki geta nýst sem
marksækin uppeldisrit). Allar
þjóðemishreyfingar (ekki síst
smárra þjóða) liföu á skáldum
sem „gegndu skyldum sínum við
sína þjóð“ og efldu með henni
þjóðrækni með ættjarðarljóðum.
Og svo mætti lengi áffam telja.
í ritskoöunarsam-
félagi
Opinber bókmenntastefna
Sovétrikjanna á dögum Stalíns og
svo þær leifar af henni sem hjörðu
þar eystra allt fram á daga Gor-
batsjovs, hún kemur svo marx-
isma ekki sérlega mikið við. Þar
var náttúrlega tönnlast á „skyld-
um rithöfunda“ en þá var ekki átt
við þá skyldu að „segja sannleik-
ann“ heldur skyldur skrifandi
manna við opinbera kenningu,
þjónustuskyldur
þeirra við ríkið. Ef út í það er
farið: í ritskoðunarsamfélögum
eins og því sovéska em það rit-
höfúndar sem svo sannarlega
kannast við skyldur sínar gagn-
vart þjóð sinni og sannleikanum
sem lenda í meira eða minna op-
inskáu andófi gegn valdhöfúm.
Af þessari skyldurækni skapaðist
síðan sú staða í Sovétríkjunum og
víðar um Austur-Evrópu að rit-
höfúndar og skáld urðu að sann-
kölluðum áhrifamönnum í samfé-
laginu (Solzhenitsin og Trífonov,
Havel og Stefan Heym, svo örfáir
séu nefndir). Aftur á móti má
segja, að sá siður hér á Vestur-
löndum að það sé ekki rétt að ætl-
ast til neins af skáldum og rithöf-
undum annars en að þeir „skrifi
vel“, verði meðal annars til þess
að skapa það „áhrifaleysi“ bók-
mennta, sem margir em að kvarta
um á seinni misserum.
Látið okkur í friði!
En víkjum þá að öðm: hvað
hafa skáldin sjálf sagt um þetta
mál í tímans rás?
Það er nú sitt af hveiju. Hall-
dór Laxness sagði á þá leið í grein
um „Upphaf mannúðarstefnu" að
skylda rithöfúndar væri sú ein að
skrifa eins og honum best líkaði
og sjá aðra rithöfúnda í friði.
Sjálfúr hafði Halldór áður skrifað
margt sem gerir ráð fyrir því að
ekki sé hægt eða rétt að vísa
margræddum skyldum frá með
slikum hætti.
Það er reyndar algengt í sög-
unni að eitt og sama skáldið tekur
ýmist undir hugmyndir um
ábyrgð og skyldur höfúnda gagn-
vart þjóðinni, frelsinu og menn-
ingunni - eða vísar þeim frá sér
sem óþarfa afskiptasemi.
Tökum dæmi af þjóðskáldi
Rússa, Alexandr Púshkín, sem
uppi var á dögum Jónasar Hall-
grímssonar. Hann hefúr ort upp á
sinn hátt ffægt kvæði Hórasar um
þann minnisvarða sem skáldið
reisir sér með verkum sínum.
Púshkín segir í sínum Minnis-
varða (sem Halldór Laxness hefúr
þýtt á íslensku) að hann muni
lengi þjóðum kær fyrir það að á
grimmri öld hafi hann lofað frels-
ið og beðið þeim fótumtroðnu
góðs. Með öðrum orðum:
„tekið afstöðu“ eins og nú
væri sagt. En sá sami Púshkín
hefúr líka skrifað kvæði þar sem
hann vísar frá sér með fyrirlitn-
ingu „fjöldanum", skrilnum, sem
kemur volandi til skálda og vill
endilega að þau kenni sér að lifa
rétt og skynsamlega. Burt með
ykkur, segir skáldið, látið okkur
þjóna skáldgyðjunnar í friði, við
erum fæddir „til ljúffa hljóma og
bænagjörðar“.
Er þetta
þversögn?
Menn gætu ef til vill fúndið
einhverskonar þverstæðu í dæm-
um sem þessum. En það er líkast
til óþarfi. Skáld vilja gjama hafa
áhrif með sínum skrifúm, það
segir sig sjálft. Ótal endurminn-
ingar tengdar bókmenntum
minna á það, að fáir höfúndar
standast gullhamrana mestu: þín
bók breytti lifi mínu. Kvæði þitt
var mér hjálp þegar ég átti í mestu
basli. Höfúndar ætla sér vonandi
ekki þá dul, að þeir geti talað við
allan þorra manna með verkum
sínum, en
viðtakendur þurfa þeir, ein-
hvem þann hóp sem þeir ná trún-
aðarsambandi við. Á hinn bóginn
em þeir sömu höfúndar lítt hrifnir
af því að upp rísi einhver dóm-
stóll, hvort sem hann kennir sig
við almenningsálit, kristilegt sið-
gæði eða sögulega nauðsyn, dóm-
stóll sem gerir sig líklegan til að
búa til formúlu um það hvemig
þeir eigi að fara að því að vera
„foreldrar“ eða „kennarar“ sinna
lesenda eða jafnvel „óþekktir lög-
gjafar heimsins" eins og Shelley
kvað. Eða eins og Majakovskij,
eitt höfúðskáld rússnesku bylt-
ingarinnar, kvað eftir að það
runnu á hann tvær grímur um af-
leiðingar þeirrar pólitísku nytja-
stefnu sem hann boðaði lengi vel
í kveðskap sínum: Eg skal vera til
þénustu reiðubúinn. En ég vil
ráða því sjálfúr með hvaða hætti
mín skylda er af hendi leyst.
Föstudagur 18. janúar1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 19