Þjóðviljinn - 26.07.1991, Síða 11

Valdið spillir -
og valdleysið
sömuleiðis
í sumarblíðunni er ég að skemmta
mér við að fletta upp í tilvitnanabók og
sjá hvað menn hafa verið að yrkja og
hugsa um Valdið.
Þar kennir margra grasa að sjálfsögðu;
það sem hver og einn mælir segir vitanlega
meira um hann sjálfan en um valdið. Sá
valdaglaði stjómmálamaður, Henry Kiss-
inger, hann hefur til dæmis komist svo að
orði að valdið væri mesti kynhvati sem völ
er á. Skáldið Brecht hefur gaman að þver-
stæðum; hann talar á einum stað um að
„skelfilegt er hið tælandi vald gæskunnar".
Kingsley Martin hinn breski lýsir draumi
menntamannsins: Eg mun ávalt, segir
hann, taka áhrif fram yfir vald. Hann er
með öðrum orðum að kjósa sér valdleysið
- nánar um það síðar.
í sinni þrá eftir valdleysi, sem viðheldur
sakleysi hans.
Uppi var ekki alls fyrir löngu banda-
rískur stjómmálamaður, Adlai Stevenson.
Hann þótti betur að sér og heiðarlegri en
flestir þeir sem vasast í pólitík þar vestra,
enda vildu landar hans hann ekki í forseta-
stól. Gott ef þeir tóku ekki skúrkinn hann
Nixon í staðinn. Nema hvað. Það var Adlai
Stevenson sem sneri með eftirminnilegum
hætti úr úr setningunni gömlu um valdið
sem spillir og alræðiðsvaldið sem gjörspill-
ir. Hann sagði: Valdið spillir, en skortur á
valdi gjörspillir.
Nokkuð djarflega mælt og með þeim
ögrandi hætti að maður getur ekki stillt sig
um að hugsa málið nánar.
Vítahringur valdsins
En fyrst og síðast fara menn með nokk-
urt svartagallsraus yfir valdinu sem spillir
og alræðisvaldi sem gjörspillir. Ut úr öllu
saman kemur fúllkominn vítahringur. Haft
er eftir manni sem heitir Jon Wynne-Tyson
(hver ætli það sé?) að:
„Það er er alltaf röng manngerð sem er
við völd, vegna þess að þessir menn væru
ekki við völd ef þeir væru ekki af rangri
manngerð".
Þú kemst sem sagt ekki neitt. Það
bjargast ekki neitt, það ferst það ferst. Við
blasir Davíð Oddsson eða guð má vita
hver....
Vík frá mér Satan
Þegar Satan kom til Jesú í eyðimörk-
inni að freista hans, þá bauð hann honum
öll riki veraldarinnar og þeirra dýrð. Krist-
ur hafnaði því boði sem frægt er orðið.
Hann hafnaði valdinu. Rússneski sagna-
meistarinn Dostojevskíj tók þessa sögn
sem vísbendingu um djöfúllegt eðli valds-
ins og fyrirmæli um að kristin kirkja ætti að
forðast freistingar þess. Þess vegna kemst
hann líka að þeirri niðurstöðu hér og þar í
verkum sínum, að kaþólska kirkjan sé eig-
inlega komin í bland við andskotann með
sínu veraldarvafstri (en heldur að rétttrún-
aðarkirkjan rússneska sé mun skárri í þessu
tilliti, sem var að vísu hæpið).
En svo má líka líta svo á (og það hafa
sumir menn gert) að með göfugri frávísun á
freistingum valdsins hafi Kristur fengið
valdið íjandanum til ráðstöfunar. Það er illt
og í þjónustu hins illa. Hinir góðu og hug-
sjónaríku, þeir aftur á móti, eru og verða
valdalausir.
Hættur valdleysis
Þá gætu menn sagt: Er það ekki ágætt.
Er það ekki alveg eins og á að vera. Ekki
spillir valdið þeim meðan þeir ánetjast því
ekki.
Svo gæti sýnst. Og svo ég segi alveg
eins og er: Sjálfúr vildi ég gjama hugsa á
þann veg. Vald er frekja og yfirgangur.
Vald er þvingun og ófrelsi. Vald er eftir-
sókn eftir vindi.
En það er líka afl þeirra hluta sem gera
skal. Það er líka möguleiki á skáka þeim
öflum sem manni finnast ill, skaðleg eða
jafnvel djöfulleg með nokkrum hætti.
Stundum er eins og hvíslað að manni: Sá
sem vill forðast valdið, hann er blátt áfram
hræddur við að nota það. Hræddur við að
verða fyrir hnjaski. Hann er svo miklu sælli
Hvað má
vesalingur minn?
Hver er sú spilling sem fylgir valdleys-
inu, máttleysinu? Hún er margskonar. Og
þá er rétt að taka það strax fram að hér er
með „spillingu" átt við að maður formyrkri
huga sinn, leiði sjálfan sig í villu, geri sjálf-
an sig heimskari og aumari en maður er í
raun og veru.
Aðferðimar em margar.
Ein er sú að maður gerir eins lítið úr
sjálfúm sér og hægt er. Maður kallar sjálf-
an sig ósköp venjulegan meðaljón „sem
skilur bara alls ekki neitt í þessum efha-
hagsmálum eða hvað það nú allt heitir".
Þessu fylgir náttúrlega uppgjöf sem er af-
skaplega hentug þeim sem með valdið fara.
Eftir því sem menn em latari við að reyna
að skilja sjálfir, þeim mun þægilegri er
valdaseta hinna ófyrirleitnu, sem líta á
þegnana sem hverja aðra jarmandi hjörð
sem ekkert skilur og mun aldrei skilja.
Þetta er
tittlingaskítur
I annan stað gerir maður kannski lítið
úr málum. Æ, þetta er ekkert stórmál, segja
menn um einhverja augljósa spillingu. Það
er til annað verra. Hvað ætti maður að vera
að æsa sig upp út af þessu? Hefi ég ekki
annað betra við mína hugarró að gera en
spandéra á þessa kauða sem stjóma landinu
eða þykjast eiga það? (Gáið að þessu: Þessi
ffeisting er feiknalega mögnuð).
1 þriðja lagi segir sá sem er að spillast
af sínu valdleysi: Eg hefi svo mikið að
gera. Ég má ekkert vera að þessu. Og hann
sýslar sem mest hann má við eitthvað smá-
legt, sem hann gerir mikið úr í huga sér. Til
þess að búa sér til einhverskonar fjarvistar-
sönnun frá stærri málum og erfiðari.
Ég er þó
skárri sjálfur
I fjórða lagi er til feiknalega lúmsk
freisting sem situr fyrir hinum valdalausa
og hún tengist þeirri nautn sem menn geta
haft afþví að hneykslast. Þegar smásyndar-
inn („ég hefi svo sem ekkert gert af mér
annað en að láta vera að gera það góða sem
ég vil“), þegar þessi litli vanrækslusyndari
kemur í hóp stórþrjóta og verulega krass-
andi illmenna, þá verður hann á nýjan leik
sæll og glaður í sínu hjarta. Anægður með
sjálfan sig. Þessi freisting Iifir góðu lífi á
fjölmiðlunum. Maður opnar blað eða út-
Árnl
Bergmann
varp og sjónvarp og á hveijum degi fær
maður stóran skammt af vöru sem heitir:
Það eru svo margir miklu verri en ég, þessi
litli karl, sem hér er að lesa blað eða glápa
á sjónvarp.
Það er náttúrlega ekki nema satt. En
það stoðar lítið.
Vindhöggiö
Svo er það fimmti liður í spillingunni.
Hann mætti kalla „vindhögg“. Vindhögg
kemur fyrir hjá Páli postula, hann segist í
sínum bardaga fyrir sinni trú ganga fram
eins og hnefaleikamaður sem aldrei slær
vindhögg. Vindhöggið getur verið fólgið í
því, að maður lætur eitthvað til sín heyra til
að mótmæla einhverjum ósóma - í pólitík,
í embættisrekstri, í umhverfisspillingu. En
þannig er að öllu staðið að mótmælin,
gjörðin, er aðeins eins og látbragð, eins og
rétt til að minna sig á að maður er ekki
hundur. Það er náttúrlega góðra gjalda vert,
en ekki heidur meir. Það er að segja: „vind-
höggið" þýðir að maður er ekki að leita að
árangri, ekki að maður sé að leita bestu
hugsanlegrar leiðar til að ná árangri, heldur
er maður aðeins að slá því á frest að horfast
í auga við markleysuna í tilverunni.
Þetta þýðir ekki neitt
Og í sjötta lagi skulum við nefna þá
spillingu sem fylgir því að gefast upp fyrir-
fram. Maður gengur út frá því sem vísu að
það komi ekki að haldi að gera nokkum
skapaðan hlut. Það bjargast ekki neitt. Þar
með hefur maður fúndið vísa leið til að
lama allt frumkvæði og hugmyndaflug -
og gefa sig á vald forheimskun sjálfs sín.
Þetta er nú ekki efnilegt. Én satt að
segja er margt af þessu á kreiki í kringum
okkar. Þegar spurt er um spillingu um-
hverfis og ránskap í náttúrunni, hve margir
em það ekki sem byija á því að segja: Það
munar ekkert um mig? Eða: Það em flestir
verri en ég? Slappleikinn, vantrú á réttlæti
og styrk þess, þetta hleður undir eitt það
fyrirbæri sem frekast er orðið í nútímanum,
en það er „forstjóragræðgin“ svonefnda.
Sjálfskömmtun þeirra sem mest eiga undir
sér á tekjum - og fríðindum. Sjálfskömmt-
un sem byggir á viðhorfinu: Ég geri það
sem mér sýnist og andskotinn hirði þann
aftasta. Græðgi sem viðgengst ekki síst
vegna þess að þjóðfélögin er siðferðilega
lömuð, þau vantar alla viðmiðun, alla nýta
mælikvarða á skiptingu lífsins gæða. (Sá
sem færi að tala eins og sá Jesús Kristur
sem allir þykjast taka mark á og segja: Far
þú og gef eigur þínar fátækum - hann er
nátturlega talinn geðbilaður. Það sem verra
er, það er líklegast að hann sé það í raun og
vem).
Og svo var þaö óttinn
Gleymum því ekki heldur að sú græðgi
sem hér er um talað, hún þrífst líka á ótta.
Skorti á hugrekki. Hræðslu við valdhafa.
Sem hér á landi kemur til dæmis fram í því
að það er eins og enginn þori að styggja að-
alvaldflokkinn, Sjálfstæðisflokkinn, og
hina sjálfúmglöðu oddvita hans - nema
kannski einhveijir af þeim sem hafa bein-
línis verið kjömir til þess.
En það er búið að reyna svo margt,
gætu menn sagt. Það er alveg rétt, en menn
em samt ekki hættir að vera til. Hvað er
hægt að gera þegar búið er að skítnýta
hvert einasta orð? Kannski reynum við að
brúka þau einu sinni enn. Til að smíða úr
þeim ráð. Meðal annars ráð gegn valdleys-
inu og uppgjöf þess fyrir djöíúlganginum í
heiminum.
Föstudagur 26. júlíl 1991 ÞJÓÐVILJINN — SlÐA 11