Þjóðviljinn - 09.11.1991, Blaðsíða 3

Ab gefnu tilefni
Er nútíminn flatur?
r g fór í Þjóðleikhúsið í fyrrakvöld og sá Gleðispilið eftir Kjart-
Ean Ragnarsson. Hér er ekki ætlunin að fjalla um sýninguna,
ekki heldur um Þjóðleikhúsið eftir breytingu. Skal þess þó
getið að hvort tveggja kom mér á óvart með því að mér fannst
sýningin miklu betri en margir höfðu haldið fram og ég fékk ekki
betur séð en að breytingin á sal Þjóðleikhússins hafi tekist vel og að
áhorfendur hljóti að njóta þess sem fram fer á sviðinu betur eftir en
áður. - Kjartan Ragnarsson hefur fleira að segja við leikhúsgesti en
það sem kemur fram í sýningunni. í leikskrá er birt viðtal við hann
sem í dag gefur tilefni til að velta fyrir sér spurningum eins og þess-
um: Lifum við í svo leiðinlegu þjóðfélagi að hugsjónir og vonir fólks
um fegurra mannlíf séu að verða að engu? Kveikja átökin í þjóðfé-
laginu ekki lengur eld í brjósti nokkurs manns? Er nútíminn orðinn
að einni allsherjar ílatneskju?
I viðtalinu segir meðal annars:
„Fyrstu leikritin þín eru verk um sam-
tímann, en í Gleðispilinu sœkirðu efni aft-
ur í tímann og sögulegar heimildir.
Sögulegt efni agar og brýnir höfund-
inn til meiri metnaðar. Það er meiri hætta
á að samtímaskrif verði að flatneskju.
Mér þykir sem sögulegt efhi gefi visst
frelsi, það lyfti manni upp úr hversdags-
leikanum og sé stórbrotnara. Maður drep-
ur niður fæti þar sem eitthvað stórbrotið
er fyrir. Nútíminn er svo varinn, hann er
svo hversdagslegur, og nú orðið svo
skipulagður og meðvitaður að það gerist
ekki neitt. Halldór Laxness sagði ein-
hversstaðar að stór sagnaskáldskapur yrði
bara til þar sem ómenning og menning
mætast, eins og hjá rússnesku höfundun-
um þegar menningarlegt samfélag spratt
upp úr þeirri villimennsku sem rússneskt
samfélag var og er sumpart enn í dag.
Sama gildir um Suður Ameriku. Sama
gildir eflaust um tíma hans á íslandi. Ég
get ekki ímyndað mér að það sé nokkur
vegur að skrifa spennandi skáldsögu í
sænsku samfélagi, þar sem fólk ákveður
sjö ár ffam í tímann hvenær það ætlar að
eignast bam.
Mér virðist að höfundar séu núna í
mun rikara mæli að fjalla um fortíðina en
e.t.v. nokkru sinni fyrr. Maður jafnvel
saknar þess að það skuli ekki vera fjallað
um samtímann. Er þetta þá eingöngu ein-
hverskonar ótti við flatneskju?
Já, að stórum hluta. Én ég held að
hluti af skýringunni sé ákveðið vonleysi.
Ég held að við getum t.d. skýrt þetta með
Halldóri Laxness og hans samtíð. Hann á
svo mikla von um að allt fari batnandi,
mannleg þekking og vísindi muni bæta
allt og hvert verk er innlegg í baráttuna
við að bæta heiminn. Ég held að það séu
fleiri höfundar en ég sem hafa innst inni
þá svartsýnu lífsskoðun að nú sé svo
Stenst velferðarþjóðfélagið
ekki til langframa af þeirri
einföldu ástæðu að það er
bæði flatneskjulegt, leiðin-
legt og hugsjónalaust?
komið að við megum þakka fyrir á meðan
við höfum það þó þetta gott. Þama er
ákveðið vonleysi gagnvart því að maður
breyti heiminum eitthvað með því sem
maður er að setja saman. Aftur á móti er
það einkenni á samtímanum að hann er að
missa af fortíðinni. Fólk er hætt að lesa.
Leikhúsið er kannski staður til þess að
segja því og minna það á hvaðan það
kemur. Enginn á ríka tilvem nema þekkja
fortíð sína.“
Ekki er hægt að veijast þeirri hugsun
að Kjartan Ragnarsson hafi talsvert
til síns máls. Hugsjónir sem um leið
fela í sér fómfysi eiga undir högg að
sækja í íslensku þjóðfélagi. „Hugsjónir"
um frelsi til áð gera alla skapaða hluti að
markaðsvöru ráða á hinn bóginn ferðinni.
Að vísu verður varla séð að til sé éitt ein-
asta skáld sem sér ástæðu til að stinga
niður penna til sóknar og vamar fyrir
„hugsjónir“ kaupskaparins. Ekkert skáld
fæst til að yrkja dýrar drápur misrétti og
auðsöfnun til dýrðar og heldur er ólíklegt
að alþýða manna myndi gera slíkt skáld
að þjóðskáldi sínu. „Hugsjónir“ af þessu
tagi rista því áreiðanlega ekki mjög djúpt
hjá þjóðinni, en ráðandi stjómmálamenn
hér á landi og raunar í okkar heimshluta,
hafa kenninguna um frelsi til að selja að
leiðarljósi. Hér gengur þetta svo langt að
stjómarherramir virðast líta á það sem
skyldu sina að selja allt sem hugsanlegt er
að koma í verð. Með þessu er þeim sem
kaupa gefið frelsi til að selja enn öðrum,
hagnaðarvon fárra, án samfélagslegrar
ábyrgðar, ræður ferðinni. Hverju sem um
er að kenna þá hefur öll þjóðfélagsum-
ræðan breyst svo á síðustu ámm að hug-
sjónir sem kveikja elda, skapa ný lista-
verk og breyta samfélaginu standa ekki
upp úr. Kannski em þær ófmnanlegar
nema í fortíðinni, eins og Kjartan Ragn-
arsson bendir á.
Hvað veldur þessu? Er þetta eðlilegt?
Em hugsjónir kannski þara óþarfí sem
raska ró þjóðarinnar og skapa uppistand
meira og minna út af engu?
róun velferðarþjóðfélagsins er
lengst komin í Svíþjóð. Jafnaðar-
menn þar í landi hafa mótað samfé-
lagið í hálfa öld. I þessu landi hefur verið
komið upp kerfí sem tryggir þegnunum
mikið félagslegt öryggi og tryggingu fyrir
þolanlega afkomu allra þjóðfélagshópa.
Jafnframt hefur sænskur iðnaður blómstr-
að á sama tíma og sænsk fyrirtæki teygja
anga sína um allan heim. Mörgum Islend-
ingum sem hafa kynnst sænsku samfélagi
finnst það heldur leiðinlegt í öllu sínu ör-
yggi og tryggingum. Því er raunar líkast
sem sænskum kjósendum hafi verið orðið
svipað innanbrjósts fyrir síðustu kosning-
ar þar í landi. Þeir kusu yfir sig fijáls-
hyggjustjóm og bendir nú allt til þess að
sænskt þjóðfélag verði „skemmtilegra“ í
þeim skilningi að félagslegt öryggi fari
minnkandi og efnahagslegt misrétti auk-
ist. Sjálfur hef ég átt í bréfaskriftum við
sænskan þýðanda út af litilli bók sem
kom út hjá Máli og menningu í fyrra. í
henni segir frá samfélagi katta og manna
og hvemig kettimir bregðast við þegar
bæjarstjómin hyggst setja reglur um
kattahald eins og hundahald, m.a. með
þeim afleiðingum að kettir yrðu hafðir í
bandi eins og hundar. Tilefnið til þessa er
að söguhetjan kann sig ekki alls kostar að
áliti mannanna, hvorki í á ástamálum né
umgengni við matvæli nágrannanna. Þrátt
fyrir þetta tekst köttunum í samvinnu við
skynsamt fólk að koma í veg fyrir að bæj-
arstjómin setji reglur um hundahald, með
þeim ósköpum sem slik ráðstöfun hefði
þýtt fyrir kettina. Þýðandinn tók af skarið
i nýlegu bréfi og sagði: „Ef þú ert að
hugsa um að finna útgefanda i Svíþjóð er
stærsta vandamálið að allt, sem í er
minnsta bragð af stjómmálum, sérstak-
lega ef það fjallar um hóp manna, bama
eða katta, sem berjast saman við yfirvald-
ið, er jafn vonlaust og brjóstmynd af En-
ver Hodja."
Mér þótti ábendingin skemmtileg,
enda þótt hún dæmi bókina úr leik á
sænskum bókamarkaði, og mér hefði
aldrei dottið i hug að setja áhuga kattanna
á að veija frelsi' sitt í stórpólitískt sam-
hengi. Með öðrum orðum: Mesta og
traustasta velferðarþjóðfélag í heimi, þar
sem bameignir em skipulagðar sjö ár
ffam í tímann, eins og Kjartan Ragnars-
son bendir svo hnyttilega á, er orðið svo
illa haldið af pólitík og ofskipulagningu
að þjóðin gerir hvort iveggja, að hafha
bókum sem i hinu smæsta atriði kunna að
minna á baráttu við yfirvöldin og hafhar
yfirvöldunum sem hún hefur haft í hálfa
öld.
Hvort sem okkur, sem teljum að þjóð-
félagið eigi að tryggja bærilegan efha-
hagslegan jöfhuð og félagslegt öryggi,
líkar betur eða verr, þá er greinilegt að
einstaklingshyggjan hefur unnið á.
Liggur þá beinast við að spyija í lok-
in: Stenst velferðarþjóðfélagið ekki til
langffama af þeirri einfoldu ástæðu að
það er bæði flatneskjulegt, leiðinlegt og
hugsjónalaust? Þarf mannfólkið alltaf að
vera að beijast fyrir lífi sinu, eða réttinum
til að lifa eins og menn, til þess að það
farist ekki beinlínis úr leiðindum? Geta
hugsjónir ekki lifað nema þar sem neyð
og ringulreið rikir?
Sem betur fer er islenskt þjóðfélag
snöggtum skemmtilegra en það
sænska, ekki jafh sótthreinsað og
þrautskipulagt. Við högum okkur allt öðm
visi en Svíar, en getum um leið margt af
þeim lært. Þetta á að sjálfsögðu við um
aðrar þjóðir einnig. Við emm stöðugt að
gera ýmislegt sem stórþjóðimar myndu
telja útilokað. Sjálf tilvera þjóðarinnar,
með sjálfstæðu efhahags- og menningar-
lífi og öllum stofhunum sem prýða menn-
ingarþjóðfélag, myndi í rauninni allstaðar
annarstaðar verða talin ómöguleg. Við er-
um að fjölda til eins og eitt litið borgar-
hverfi eða gata í stórborg, sem engum
myndi detta í huga að gæti haldið uppi
sjálfstæðu þjóðríki. Þessi einfalda stað-
reynd veldur því að við getum aldrei farið
sömu leiðir og miljónaþjóðimar. Við meg-
um hvorki verða ofurseld markaðslögmál-
unum, né heldur eyða orku okkar í of-
skipulagningu mannlífsins. Hér gengur til
að mynda ekki að hver maður festi sig í
einu og sama lífsstarfinu og kunni nánast
ekkert anriað. Hér verður hver maður að
kunna margt, hafa aðstöðu og vilja til að
koma víðá við á sinni leið. Til að lifa af í
þessu lancþ þarf „altmuligfolk“, sérfræð-
inga í að yera ekki sérfræðingar í neinu
sérstöku, en geta tekið til hendinni á
mörgum sviðum.
Spumingunum sem varpað var fram
hér að framan verður ekki svarað hér. Þær
Við erura að fjölda til eins
og eitt lítið borgarhverfi
eða gata í stórborg, sem
engum myndi detta í huga
að gæti haldið uppi sjálf-
stæðu þjóðríki
em til umhugsunar. Hitt má vera ljóst að
þrátt fýrir allt hefur samfélagið breyst til
batnaðar í afar mikilvægum efnum, þeim
sömu er urðu til að mynda Halldóri Lax-
ness að yrkisefni í frægum bókum. Samt
leyfi ég mér að trúa því að íslenskur vem-
leiki sé enn nógu óvenjulegur, óskipu-
lagður og tilviljanakenndur til að lista-
menn samtímans finni i honum verðug
viðfangsefni.
hágé.
Síða 3
ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 9. nóvember 1991
\