Þjóðviljinn - 31.01.1992, Qupperneq 6

/
ÞJQÐVHJINN
Fj ölbr eytni í
samfélaginu er dyggð
Ritstjórar hafa komið og farið undanfarin ár á Þjóðviljan-
um. Sömu sögu er að segja um blaðamenn og annað starfs-
fólk blaðsins. Ein kjölfesta hefur þó verið á Þjóðviljanum
undanfarna áratugi; Arni Bergmann, sem hóf störf við blað'
ið í upphafi sjöunda áratugarins og hefur því starfað við út-
gáfu þess í 30 ár, fyrst sem umsjónarmaður menningarmála,
síðan sem umsjónarmaður Sunnudagsblaðsins og frá árinu
1978 sem ritstjóri Þjóðviljans.
„Fyrstu samskipti mín við
Þjóðviljann voru á þann veg, að
blaðið hjálpaði mér þegar ég hóf
búskap í Moskvu. Einhverjum datt
í hug að fréttaritaraskírteini frá
blaðinu gæti reynst mér vel þar. Út
á það gat ég fengið mér húsnæði,
en Lena konan mín hafði ekki bú-
seturétt í Moskvu. Við leystum
þetta því mcð aðstoð Þjóðviljans.
Ég var þá enn við nám og konan
byrjuð að vinna. Auk námsins var
ég viðriðinn hilt og þetta, m.a. ís-
lensk-rússnesku orðabókina og
ýmsar þýðingar og auk þess skrif-
aði ég þó nokkuð af pistlum sem
ég sendi Þjóðviljanum.
Það gerðist svo árið 1962 að
ákveðið var að breyta blaðinu.
Þjóðviljinn hafði eignast nýja
pressu og vegna þessara breytinga
var ákveðið að Qölga blaðamönn-
um um tvo. Ég var þá beðinn að
koma til liðs við Þjóðviljann og
taka að mér menninguna.
Ég þekkti Magnús Kjartansson
og Sigurð Guðmundsson ritstjóra
fyrir, en þegar ég mætti til vinnu
voru þeir eitthvað að ræða saman
um hvað þeir ættu að gera þann
daginn.' Þeir voru að velta því fyrir
sér hvor væri í betra eða verra leið-
araskapi. Sigurður Guðmundsson
sagði: Æ, ég get kannski röflað
eitthvað um sjómenn. Þar sem ég
var ungur að árum þótti mér þctta
ekki nógu hátíðlegt lal á virðulegu
málgagni. Þar sem lcikhúsgagn-
rýnandi blaðsins, Asgeir Hjartar-
son, var veikur, sagði Magnús
Kjartansson: Hvemig er það nieð
þig Ámi, getur þú ckki skrifað um
leiklist einsog fara gerir.
Þama var lónninn strax gcfinn.
Þetta var góður vinnustaður og
ekki síst vcgna þess að menn
þurftu að vcra tilbúnir að hlaupa í
hvað sem var og ekki cndilega í
það sem þeir töldu sig hæfasta til
að gera. Menn þurftu að vera fjöl-
hæfir. Þama er komið að ákveðn-
um þætti við það að vinna á lillu
blaði, sem er bæði kostur og galli.
Kosturinn er sá að maður neglist
ekki niður á þröngan bás; gallinn
er sá að maður er að þvælasl í of
mörgu.
Á þessum árum, scm ég hef
starfað á Þjóðviljanum, hef ég
fcngist við allan skrattann. Einu-
sinni tók ég t.d. að mér að skrifa
um vetrarólympíuleikana. Þá feng-
um við marga metra af efni frá
norsku fréttastofunni NTB, enda
Norðmenn feiknalegir vctrar-
íþróttamenn. Ég tók að mér að
semja síðu á dag um vetrarólymp-
íulcikana. Það er mjög gaman að
fá að fást við eitthvað scm er
svona af algjörlega öðrum toga en
maður er vanur að fást við venju-
lcga.“
ísland í
samfélagi þjóðanna
Hvað hefur það gefið þér prí-
vat og persónuíega að hafa eytt
stærstum hluta starfsævi þinnar á
Þjóðviljanum?
„Blaðamennska hefur marga
ókosti, streituna og aðra fylgifiska,
en hún hefur þann kost að maður
kynnist óendanlega mörgu fólki.
Blaðamennskan hefur gefið mér
það, að maður venst því að skrifa
um ólíka hluti og vera fljótur að
átta sig á því hvað skiptir mestu
máli.
Það er mjög erfitt að svara
þcirri spumingu hvort Þjóðviljinn
hafi gert það, sem maður vildi
helst að hann hefði gert. Þjóðvilj-
inn hefur staðið sig _svo misjafn-
lega vel í málum. Ég var mjög
mikið tengdur tveimur sviðum,
menningunni og bókmenntunum
og seinna þegar fram í sótti al-
þjóðamálum. Þegar ég kom til
starfa voru þeir Magnús Torfi Ol-
afsson og Ásmundur Siguijónsson
með alþjóðamálin. Ég byrjaði ekki
að vasast í þeim neitt að ráði fyrr
Jóhann Sigurðsson rithöfundur
sagði eitt sinn í afmælisblaði Þjóð-
viljans að Þjóðviljinn hefði oft ver-
ið gallaður og vitlaus, en hann
hefði aldrei brugðist í sjálfstæðis-
málum þjóðarinnar.“
Andófið nauðsyn
„Hvað sem menn vilja annars
segja um hemaðarhættuna, hvort
hættan á hemaðarátökum hafi ver-
ið mikil eða lítil, þá tel ég andóf
við hersetuna hafa verið nauðsyn-
legt.
Við Marshall Brement, fymim
Rætt við Árna Bergmann,
ritstjóra Þjóðviljans
cn upp úr 1968. En það er á þess-
um tvennum vígstöðvum sem ég
hef verið og maður getur ekkert
dæmt um það hvemig til hefur tek-
ist.
Þjóðviljinn hefur auðvitað haft
allskonar frumkvæði, hann átti
meira að segja frumkvæði í
íþróttaskrifum á sínum tíma. Hann
hafði frumkvæði í því að vcra með
regluleg skrif um jafnréttismál
kynjanna með Rauðsokkusíðunni
sem var mjög áberandi og áhrifa-
mikil. Þá hcld ég að Þjóðviljinn
hafi staðið sig nokkuð vel í mcnn-
ingarmálum, gcfið þcim gott rúm
og átt viðtöl við menn og haldið
líflcgri umræðu í gangi um ís-
lenska menningu og mikilvægi
hennar.
Það tengist líka sjálfstajðismál-
unum; hvað vcrður urn Island í
samfélagi þjóðanna. Morgunblaðið
heldur því ítrckað fram að Þjóð-
viljinn hafi rangt fyrir sér í al-
þjóðamálum. Sönnunin á að vera
sú að Sovétríkin cru liðin undir
lok. Þetta er regin misskilningur
og í þeim anda að Morgunblaðið
vildi alltaf að spurningin um hcm-
aðarbandalög eða ekki hemaðar-
bandalög, herstöðvar eða ekki her-
stöðvar, væri spurningin um af-
stöðu til Rússa. Morgunblaðið
vildi alltaf hafa dæmið þannig.
Vitaskuld komu Rússar mikið við
sögu og trú ýmissa manna á Sovét-
ríkin, ckki síst sósíalista af elstu
kynslóð, kom mikið við sögu, það
vita allir. En í þjóðfrelsismálum
var það svo í raun að þjóðin skipt-
ist upp cftir því hvemig menn
höfðu hugsað sér íslenska Týðveld-
ið cftir stofnun þess. Hvort menn
sættu sig við NATO-kúrsinn sem
tekinn var og allt sem honum
fylgdi, cða hvort menn vildu eitt-
hvað annað. Þessvegna komu
menn einsog Kristján Eldjárn og
Sigurbjörn Einarsson síðar biskup
og fleiri við sögu í þessum átök-
um. Morgunblaðið á þeim tínia var
einna harðast út í slíka menn
vegna þess að þcir trufluðu þessa
mynd scm Morgunblaðið vildi
hafa. Að það væri bara spurt um
það að vera með eða á móti Rúss-
um. Málið er miklu flóknara og
Þjóðviljinn hefur staðið sig vel í
því að vera í þessu andófi. Ólafur
sendiherra Bandaríkjanna, vomm
ofl að rífast um þetta. Éitt sinn
sagði ég við hann: Ef þú sætir nú
við I alla nótt og sannaðir fyrir mér
að ástandið í vigbúnaðarkapp-
hlaupinu væri þannig, að það væri
ekki nokkur leið að komast hjá því
að hafa herstöð héma - þótt þér
tækist það þá teldi ég töluverða
móralska nauðsyn á því að hafa
einhverskonar andóf uppi gegn
þessari herstöð. Það þarf að
minnsta kosti að forða því að Is-
lendingar gerist mjög háðir þessari
herstöð andlega; að þeir fari að líta
á þetta scm gróðaveg o.s.frv.
Hvað skrif okkar um þessi mál
varðar, skiptir mjög miklu máli að
við hömluðum gegn því að mönn-
um væri gcrt mögulegt að krefjast
þess að „helvítis Kaninn“ væri lát-
inn borga. Það var ekki nema
kannski um hclmingur Sjálfstæðis-
fiokksins sem tók stríðshætluna af
Rússum alvarlega. Þegar fram liðu
stundir fóru menn að líta á herinn
sem eitthvað sem ekki yrði hjá
komist og eitthvað sem kannski
væri hægt að græða á. Ég man af-
skaplega vel el'tir einu í þcssu sam-
bandi. Maður sem ég þckki vel
sagði eitt sinn við mig: Þessi her
var það versta sem fyrir okkur
kom, því hann hcfur gert okkur
alla að aumingjum. En, bætti hann
við, úr því hann er þá er sjálfsagt
að láta þcssa andskota borga. Síð-
an fór hann að telja upp vegagerð
o.fi. Hann sannaði sjálfur það sem
hann var að scgja.
Það kcmur svo mjög vcl i ljós
núna að þelta fjármagn frá hemum
er útaf fyrir sig orðið að stóru og
sterku afii í þjóðfélaginu og virðist
ekki hafa sérstaklega holl áhrif á
það í heild."
68-kynslóðin
Þegar þú kemur á Þjóðviljann
1963 er kalda stríðið enn í há-
marki.
„Já. Það er að vísu byrjað að
sjatna enda Krútsjoff við völd í
Sovétríkjunum. Síðasta lolan kom
skömmu eftir að ég byrjaði á blað-
inu, cn það var Kúbudeilan. Síðan
fór kalda stríðið að sjatna.“
Vinstri hreyfingin átti á þessum
árum, í byijun sjöunda áratugarins,
erfitt uppdráttar í þjóðfélaginu. í
lok áratugarins verður hinsvegar
breyting þar á, með 68-kynslóð-
inni, og Þjóðviljinn verður allt í
einu blað þeirra hugmynda sem
þessi kynslóð kom með. Hvemig
horfði þetta við þér, sem ert maður
margra tíma á Þjóðviljanum?
„Staða Þjóðviljans, m.a. rekstr-
arstaða hans, hefur farið eftir því
hvort það er minni eða meiri eftir-
spum eftir vinstri hugmyndum í
samfélaginu. Þegar ég kom á blað-
ið var staðan vond, það eimdi enn
eftir af kalda striðinu. Það var
einnig töluverður ágreiningur í Al-
þýðubandalaginu út af framboðs-
málum og hinu og þessu, árekstrar
á milli gamalla sósíalista og
Hannibalista, sumpart Reykjavík
og landsbyggðin og sumpart
menntamenn og verkalýðshreyf-
ingin. 1968 gerist það svo, einsog
hendi væri veifað, að unga kyn-
slóðin er allt í einu orðin eldrauð.
Þá fyllist blaðið af endalausum
greinum, þar sem ekki sist er verið
að skamma okkur fyrir það hvað
við emm miklir kratar og aumingj-
ar. Þetta beindi athyglinni að blað-
inu. Þetta er einn partur af tilveru
Þjóðviljans.
Þjóðviljinn
og byltingarnar
„Það mætti mjög margt segja
um Þjóðviljann og byltingamar í
heiminum. Fyrstu 20 árin er Þjóð-
viljinn mjög hallur undir Sovét og
ver Sovétríkin oflast nær, ekki þó
einsog menn halda því Þjóðviljinn
fór t.d. ekki út í það að hamast
gegn Tító. Eftir Ungverjaland
1956 og leyniræðu Krútsjoffs sarna
ár og á tímanum frarn til 1968,
gerist það í nokkrum áföngum að
menn komu sér niður á jörðina.
Þjóðviljinn er þá ekki beinlínis í
fjandskap við Sovétríkin og gagn-
rýnir þau ekki mikið, en smám
saman verður umfjöllunin gagn-
rýnni og jarðbundnari. Með innrás-
inni í Tékkóslóvakíu 1968 er sov-
étvináttunni endanlega sópað út.
Menn höfðu verið að afsaka Sovét-
ríkin fyrir hitt og þetta út á stríðið
og eftirstöðvar þess, en 1968 voru
engar réttlætingar lengur fyrir
hendi.
Þar með er ekki sagt að spurn-
ingum um sósíalismann og lýð-
ræðið hafi verið svarað. Það voru
einkum tveir hópar sem voru
óánægðir með Þjóðviljann vegna
þcssara byltingamála. Það voru
gamlir sósíalistar og hópur manna
úr gamla Kommúnistallokknum,
sem margir sögðu upp Þjóðviljan-
um vegna þess að þeinr fannst
hann of fjandsamlegur Sovétríkj-
unum. Ég fékk ótal bréf og upp-
hringingar þar sem menn sögðu að
ég væri undir áhrifum Morgun-
blaðsins og vestrænna Ijölmiðla.
Síðustu bréfin, sem ég á enn, eru
frá 1983 og 1984.
Svo var það 68-kynslóðin. Hún
var mjög skemmtileg að mörgu
lcyti. Hún var ekki hrifin af Sovét-
ríkjununr en sumir trúðu á Kína,
sumir á Vietnam og sumir á Kúbu,
eða bara yfirleitt á þriðja heiminn.
Þetta fólk einfaldaði allt mjög fyrir
sér, allt sem bylting hét hlaut að
vera gott. Það var synd að efast um
það. Eg atti stundum í skemmtileg-
um deilum við ýmsa sem hugsuðu
á þessum nótum.“
Allsherjarlausn
vinstri manna
„Upp úr 1970 byijaði ég að
skrifa um alþjóðamál. Meðal þess
sem ég held að ég hafi gert á þeim
vettvangi var að taka frá róttæku
fólki það sem kallað er alræðis-
freistingin. Á vinstri kanti stjóm-
mála er uppi viss tilhneiging til að
vera hrifinn af einshverskonar alls-
herjarlausn. Allshetjarlausnin er þá
sú að það sé allt í lagi að afhenda
einhverri úrvalssveit völdin, úr-
valssveit manna sem vita hvað á
að gera við völdin í þjóðfélaginu
og hefúr einhverja „vísindalega"
skýringu á því. Þetta er gömul villa
ffá 19. öld, að halda að pólitík geti
verið einhver vísindi, sem gekk
aftur í sovéttrúnni og kínatrúnni.
Ég held að við höfum unnið nokk-
uð gott starf á Þjóðviljanum í
þessu efni. Það gerðist í nokkrum
áföngum að gagnrýni á þessi bylt-
ingaþjóðfélög varð sterkari og að
mörgu leyti máleíhalegri.
Þetta vil ég taka ffam vegna
þess að það er alltaf verið að segja
að við hljótum að harma Austur-
Evrópu kommúnismann o.s.frv.,
sem mér finnst engin ástæða til að
gera. Eina ástæðan til að harma
hann er ef hans ósigur verður not-
aður til langframa til þess að slá á
alla vinstri hugsun í heiminum,
þannig að jafnvel sænskir kratar
eigi að fara að þjást fyrir syndir
Brésjneffs.“
Tveir meginstraumar
Þér verður tíðrætt um vinstri
hugsun. Hvað er vinstri hugsun?
„Sumir segja að það sé ekkert
mark takandi á vinstri og hægri.
Þegar á reynir er það nú samt svo.
Það sést best á viðbrögðunum. Ef
við tökum sem dæmi Sameinaða
verktaka og 900 miljónimar. Þeir
sem em til vinstri em stórhneyksl-
aðir á því að þeir sem em ríkir em
að gera sjálfa sig ríkari."
Er það ekki bara öfund?
„Það er til tvennskonar vinstri-
mennska. Það er vinstrimennska
réttlætiskenndarinnar og vinstri-
mennska öfundarinriar. Eg hef oft
orðið var við vinstrimennsku öf-
undarinnar, það em þessir djöflar
og andskotar sem alltaf em að raka
tiT sín peningum og það er annað
en aumingja ég. Svo em það hinir
sem spyrja um réttlæti, til dæmis
af hverju eiga böm þessara for-
eldra að byrja sitt líf og alla sína
lífsmöguleika á allt öðmm for-
sendum en önnur böm.
Ef við snúum okkur aftur að
Sameinuðum verktökuin og hvem-
ig hægri menn sjá slíkt dæmi þá
fara þeir út í lagakróka fram og
aftur; að þetta sé nú löglegt og að
öll viðskipti séu svo flókin, einsog
Morgunblaðið sagði einhvemtíma
um Hafskipsmálið, að maður viti
ekki hvað er rétt og hvað rangt.
í stómm dráttum held ég að í
sérhverju þjóðfélagi séu tveir meg-
instraumar, sem bæði takast á og
blandast. Ég er alls ekki að segja
að í öðmm straumnum sé allt já-
kvætt og í hinum neikvætt. Eg
myndi aldrei segja að hægri sé nei-
ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 31. janúar 1992
Síöa 6