Dagblaðið Vísir - DV - 19.03.1999, Blaðsíða 10

10
kmenning
FÖSTUDAGUR 19. MARS 1999 jLlV
»Morð, morð....
- hugleiðingar um sakamálasöguna
„Ég held ekki að fólki líki við sakamálasög-
ur af því að þar séu morð og lík og ekki heldur
af því að röð og regla (vitsmunaleg, félagsleg,
lagaleg og siðferðileg regla) sigrist að lokum á
óreiðunni sem er röð og regla glæpanna. Öllu
máli skiptir að sakamálasagan byggist á því að
menn geti sér til um lausnimar, eins og þeir
gera raunar í sjúkdómsgreiningum, vísinda-
rannsóknum eða spumingum um hið yfirskil-
vitlega. I leynilögreglusögunni er spurt um
hver sé sekur og þetta er í raun grundvallar-
spurning heimspekinnar (og sálgreiningarinn-
ar). Til að fá það á hreint, eða halda að það sé
á hreinu, verður að ganga út frá því að allar
staðreyndir feli í sér röklega merkingu sem er
sú röklega merking sem afbrotamaðurinn legg-
ur þeim til.“
Þetta segir ítalski táknfræðingurinn Um-
berto Eco. Það hefur lengi verið haft fyrir satt
að sakamálasagan hafi aldrei blómstrað á ís-
landi af því að samfélagið sé svo lítið og eftir-
litskerfi þess með högum náungans svo háþró-
að að hvorki löggan né samborgaramir þurfi
að geta sér til um glæpinn. Allir viti frá upp-
hafi hver framdi hann og hvers vegna. Ef þetta
væri satt þyrfti að útskýra hvers vegna til em
ágætar færeyskar glæpasögur og hvers vegna
bókmenntagreinin blómstrar í strjábýlli hémð-
um Noregs.
Aðrir hafa bent á að í okkar stolta bók-
menntaarfi, íslendingasögunum, byggist vits-
munaleg, félagsleg, lagaleg og siðferðileg regla
upp á því að hetjumar hlaða upp líkunum og
hlutverk lagasnápa og dómstóla felist í því að
sjá um að enginn drepi of mikið eða of lítið. I
því fólst spennan. Þetta gengi vitaskuld ekki í
dag, hvorki í samfélagi né bókmenntum. Hins
vegar er annar áhugaverður flötur á því máli.
Sakamálasagan inniheldur sérstakt viðhorf
tO réttarkerfis og ríkjandi siðgæðis. Það liggur
í hlutarins eðli. Efni hennar tengist ávallt
reglubrotum af einhverju tagi. Það hlýtur að
vera hægt að spyrja hvort það ýti undir vin-
sældir glæpasagna ef réttarkerfi þjóðfélagsins
er sterkt og siðgæðisvitundin þróuð. Það leiöir
jafnframt hugann að því hvort slök staða
glæpasögunnar á íslandi til skamms tíma hafi
að einhverju leyti byggst á því að bókmennta-
tegundin sem slík hafi ekki fundið neina við-
miðun í réttarfari og siðgæði þjóðarinnar á síð-
ari tímum. Spyr sá sem ekki veit.
Úr sígildri sakamálamynd, Litli Sesar, með Edward G. Robinson.
Réttlæti eða ranglæti
Viðfangsefhi spennusagnanna er réttlæti eða
ranglæti, sekt eða sakleysi, svik eða sam-
kvæmni. Þetta var líka meginviðfangsefni ís-
lendingasagnanna. Þetta er ósambærilegt
Bókmenntir:
Kristján Jóhann Jónsson
myndi einhver segja; íslendingasögumar eru
stórkostleg bókmenntaverk, hámenning, á
meðan spennusögumar em afþreying, lág-
menning, sjoppubókmenntir.
Hvar liggja mörkin milli fagurbókmennta og
spennusagna? Er það frásagnaraðferðin eða
efniö? í hefðbundnum sakamálasögum er fóm-
arlamb og óþokki, leynilögreglumaður og hóp-
ur af grunuðum einstaklingum og sögunni lýk-
ur á afhjúpun þar sem allar staðreyndir era
felldar saman í rökrétta frásögn af því sem
gerðist og gengið er frá lausum endum. Þessu
er miðlað í hefðbundinni raunsæisfrásögn.
Slíkar sögur era ekki lengur skrifaðar, að
minnsta kosti ekki
af þeim væna hópi
framúrskarandi
spennusagnahöf-
unda samtímans
sem mest era lesn-
ir og útgefendur
slást um. Ég nefhi
sögur eins og Les-
ið í snjóinn eftir
Peter Höeg, Nafh
rósarinnar eftir
Umberto Eco og
Náttvig eftir Thor
Vilhjálmsson. Eins
og góðar bók-
menntir og góð
heimspeki svara
þær varla spum-
ingunni um hver
sé sekur - hvað þá
að þær hnýti alla
lausa enda. Þær
vísa i aðrar bók-
menntir eins og
góðu bókmenntimar og halda sig alls ekki á
sínum bás.
Hvers vegna er þá verið að halda spennu-
sagnahugtakinu til streitu? Er ekki hætt við
að hugtök af þessu tagi sem upphaflega áttu
að vera lýsandi fyrir ákveðna bókmennta-
grein hafi breyst í fyrirmæli og spenni-
treyju sem stýri bæði skrift og lestri?
Ekki skal því svarað hér en víst er að
spennusagnahefðin er orðin löng og stolt.
Hún nálgast ekki aðeins fagurbókmennt-
imar meir og meir heldur sækja fagur-
bókmenntimar til hennar í stórum stíl
og hafa alltaf gert. Sakamálasagan hef-
ur staðið með miklum blóma á Norð-
urlöndum nokkra áratugi. Á síðustu
árum hafa komið fram íslenskir rit-
höfundar sem skrifa af metnaði inn-
an þessarar bókmenntagreinar og fleiri en
nokkra sinni komu með bækur í fyrra. í ljósi
þess má segja að heimsókn nokkurra ágætra
skandinavískra spennusagnahöfunda sé ein-
staklega vel timasett.
(Skrlfaö 1 tilefni af málþingi um norrænu
spennusöguna sem hefst i Norræna húsinu á
morgun, iaugardag, kl. 15.)
En ég get sungið fyrir því...
Það búa óneitanlega töfrar í gömlum
barnalögum Ólafs Hauks Símonarsonar. I
æsku átti ég Eniga Meniga á vinýl,
skemmti mér ósegjanlega og meðtók að
auki þann mjög svo nýtilega boðskap að
maður gæti verið hamingjusamur án þess
að eiga peninga.
Þessi fyrri kynni ollu því að upp og niður
hryggjarsúluna hrislaðist stuðið og nostalgí-
an í einum taugahnút þegar ég heyrði lögin á
ný í sýningu Loftkastalans á Hatti og Fatti:
Eniga meniga, Ryksugulagið, Ég heyri svo vel
og Það vantar spýtur. í þetta sinnið naut
einnig gömlu laganna önnur kynslóð og því
ber að fagna.
Sýningin um Hatt og Fatt er söngleikur.
Söngvar hafa því mikið rúm í sýningunni og
allt gott um það að segja, en þó læðist að
manni sá grunur að hægt hefði verið að vinna
tengingar milli söngva og leiktexta miklum
mun betur. Sagan sem verið er að segja er
klén og hálfgert aukaatriði í sýningunni en
spurningin greinilega um að koma að sem
flestum gömlum og góðum lögum Ólafs Hauks
Símonarsonar. Tengingar milli texta og
söngva verða líka oft ansi ódýrar. Ryksugu-
lagið er til að mynda sungið þegar mamman
segir óforvarandis: „Eru komnar geimverur í
heimsókn? Best aö fara að ryksuga." Sagan
þjónar þannig söngvunum en ekki öfugt.
Boðskapur verksins er þó heildstæður.
Ádeila á leti og græðgi sem átti vel við fyrir
tuttugu árum á við enn í dag og í leiktextan-
um er einnig haldiö áfram viðlíka gagnrýni.
Tími var kominn til þess að íþróttadýrkun
samtímans væri gagnrýnd og áherslan á að
vinna vinna vinna sem hefur orðið æ ógn-
vænlegri eftir því sem árin líða og eflaust
skilið eftir mörg sár í barnssálum.
Leikararnir stóðu sig misvel. Hattur og
Fattur, Guðmundur Ingi Þorvaldsson og Felix
Bergsson, voru samstilltir í leik sínum en
höfðu ef til vill óvenju lítið að segja miðað við
stærð hlutverkanna. Valur Freyr Einarsson
og Pálína Jónsdóttir fóru átakalaust með hlut-
verk réttlátu krakkanna, Óla og Rósu. Pálína
Leiklist:
Þóiunn Hrefna Sigurjónsdóttir
var iiðug og sæt og söng að auki eins og heill
englaskari.
Davíð Þór Jónsson kom skemmtilega á
óvart í einlægri túlkun sinni á Gumma sem
allir héldu að væri vondur en var svo bara
góður. Sigurþór Albert Heimisson lék þrjú
fúlmenni sem urðu að góðmennum og var
fyndinn í öllum hlutverkunum. Veikasti
hlekkurinn í leikarahópnum var svo Stein-
unn Ólafsdóttir sem fann sig engan veginn i
hlutverki
mömmunnar.
Lög Ólafs
eru enn ótrú-
lega melódísk
en byggingu
verksins sem
söngleiks er
ábótavant.
Búningar eru
skemmtilegir,
utan búning-
ur Fatts, sem
er allt að því
ósiðlegur, og
erfitt að skilja
hvers vegna
er nauðsyn-
legt í barna-
sýningu að
láta sjást móta
svo vel fyrir
typpinu á Fel-
ix Bergssyni.
í heild er þó
sýningin lit-
skrúðug og
hressileg, með
jákvæðum og
einfóldum boðskap fyrir börn. Ofbeldi, græðgi
og leti er sagt stríð á hendur og í staðinn hald-
ið á lofti nauðsyn þess að „læra að syngja og
lifa“, auk þess sem fólk sannfærist enn og aft-
ur um að maður getur sungið og haft það
skemmtilegt þó að maður eigi alls enga pen-
inga. Eniga meniga.
Loftkastalinn sýnir:
Hattur og Fattur - Nú er ég hissa
Leikstj.: Þórhallur Sigurösson
Helstu leikarar: Guðmundur Ingi Þorvalds-
son, Felix Bergsson, Valur Freyr Einarsson,
Pálína Jónsdóttir, Davíð Þór Jónsson, Sigur-
þór Albert Reynisson
Tónlist: Olafur Haukur Símonarson
Frumsýning 17.3.1999
íslendingur í „Illþýði"
í nýjasta þætti myndaflokksins Illþýöi, þar
sem steypt er saman hefðbundnum breskum
krimma og ýmsu sem minnir meira en lítið á
X-Ffles þættina bandarísku, fór íslenskur leik-
ari með eitt af aukahlutverkum. Að minnsta
kosti var nafhið Ingi Thor Jonsson að fmna á
kreditlista í þáttarlok. Kannast einhver við pilt?
Brubeck í Salnum
Nú um helgina verða nokkur timamót í
stuttri sögu Salarins í Kópavogi, þegar jasstón-
leikar verða haldnir þar í fyrsta sinn. Og engir
venjulegir jasstónleikar, því dagskráin er
helguð Dave Brabeck og kvartett hans, sem var
á tímabili ein vinsælasta jassgrúppa heims. Var
ekki Time Out fyrsta jassplatan sem seldist í
milljón eintökum? Við sem sóttum mennta- eða
háskóla á sjöunda áratugnum, munum gjörla
þá tilhlökkun sem hríslaðist um vitundina í
hvert sinn sem fréttist af nýrri vinýlplötu
. Þá var ljúfsár og reykmettaður
saxófónleikur Pauls Desmond
ígrundaður af sömu andakt
og blúsleikur Erics Clapton
síðar meir. Gunnar Hrafhs-
son kontrabassaleikari,
Kjartan Valdemarsson pianó-
leikari, Pétur Grétarsson
trommuleikari og Sigurður
Flosason altósaxófónleikari
ætla sér hvorki meira né
minna en að fara i skóna þeirra
Gene Wright, Dave Brabeck,
Joe Morello og Paul Desmond
þessa kvöldstund. Ætlunin er að
spfla ýmsa sígilda ópusa þeirra
félaga, meðal annars Blue Rondo a
la Turk, Three to Get Ready, Blue
Shadows in the Street, The Duke,
It’s a Raggy Waltz og kannski líka Take Five.
Tónleikamir í Salnum hefjast kl. 20.30 á sunnu-
dag.
Þórðargleði í Fold
Mál myndlistarmálanna i landinu er að sjálf-
sögðu fólsunarmálið, dómurinn sem kveðinn
var upp yfir forsvarsmanni Galleris Borgar,
Pétri Má Gunnarssyni, og eldsvoðinn í Síðu-
múla. Er tæpast um annað talað meðal mynd-
listaráhugamanna. Hér skai ekki gert litið úr
alvöru þessara atburða. Sökum þeirra er mynd-
listarmarkaðurinn í landinu nánast ónýtur og
kemst ekki í eðlilegt horf fyrr en öll kurl eru
komin tfl grafar varðandi umfang þessara lista-
verkafalsana. Hins vegar hafa viðbrögð Galler-
ís Foldar, helsta keppinautar Gallerís Borgar á
íslenskum listaverkamarkaði, við þessum at-
burðum verið fremur ógeðfefld. í fréttabréfi,
svokölluðum Listapósti, sem Gallerí Fold send-
ir um borg og bý með reglu-
legu millibili, hafa forsvars-
menn þess ekki getað leynt
ánægju sinni yfir ófórum
keppinautarins. Undir yfir-
skini faglegrar umflöllunar
um „velferð myndlistarinn-
ar“ og „ástandið á listaverka-
markaðinum" hefur Galleri
Fold notað hvert tækifæri til
að viðra ágiskanir, hálfkveðn-
ar vísur eða brigslyrði um
keppinaut sinn. Ölíkt hefði verið virðingarverð-
ara af gáfleríinu að geyma allar „hugleiðingar"
um fólsunarmál þangað til eftir dómsuppkvaðn-
ingu.
Jóní er fundin...
Ágætur myndlistargagnrýnandi DV, Áslaug
Thorlacius, leiddi umsjónarmann i aflan sann-
leik um listakonunna „Jóní Jónsdóttur", sem
spurst var fyrir um í þessum dálki fyrir
skömmu, vegna þátttöku hennar í sýningu í
Kaupmannahöfn. Listakonan mun vera með-
limur í íslenska gjörningaklúbbnum, öðru
nafhi „Icelandic Love Corporation", en er nú i
framhaldsnámi í myndlist á meðal danskra. Þá
er það mál upplýst.
Umsjón
Aðalsteinn Ingólfsson