Dagblaðið Vísir - DV - 12.10.2002, Blaðsíða 41

LAUGARDAGUR
2. OKTÓBER 2002
Helqarblað I>V
N áttúruhamfarir
af mannavöldum
- stefnt að endurlífgun Dauðahafsins og Aralvatns
Á íslandi eru harðar deilur um huort
safna megi vatni saman og bgggja
stíflur og mgnda ng stöðuvötn. Uppi-
stöðulón teljast til náttúruspjalla og
þar með eru þau mengun t huga þeirra
sem álíta að náttúrubregtingar af
mannavöldum séu ósæmilegar. Á öðr-
um stöðum eru vötn að hverfa af
mannavöldum og fglgir þvímikil
mengun auk vatnstapsins. Aralvatn í
Mið-Asíu var áður fjórða stærsta Oatn
jarðar en er nú ekki nema svipur hjú
sjón og er skaðinn ómetanlegur.
Dauðahafið íMið-Austurlöndum verð-
ur horfið eftir hálfa öld ef ekkert
verður að gert og er viðkvæmt milli-
ríkjamál hvort og hvernig á að bjarga
því. Það er fikt með árnarsem renna í
þessi höfsem vandanum valda.
Stjórnmálamenn og þeir sem hagsmuna hafa aö
gæta greinir á um hvernig bjarga megi vötnunum og
síst gerir það málin einfaldari að þau varða hagsmuni
fleiri ríka. Á sínum tíma var ekki hlustað á viðvaran-
ir náttúrufræðinga þegar framfarahugurinn varð vit-
inu yfirsterkari og fljótum í Mið-Asíu var beint í nýja
farvegi. Það var ekki fyrr en allt var um seinan að
vandamálin voru viðurkennd.
6. þessa mánaðar hófst ráðstefna leiðtoga fjögurra
Mið-Asíuríkja um hvernig mögulegt kann að vera að
bjara Aralvatni og 9. okt. hófst önnur ráðstefna um
vatnsbúskap Dauðahafsins og hvernig hægt verður að
bjarga þvi gamla og sögufræga vatni frá því að hverfa.
Fulltrúar ísraels, Jórdaníu og Evrópusambandsins
taka þátt í þeirri ráðstefnu.
Leiðtogar Kasakstan, Úsbekistan, Kirgistan og
Tadsjikistan hafa tilkynnt að haldin verði alþjóðleg
ráðstefna í Tokyo á næsta ári til að ræða örlög Aral-
vatns og þar verður leitað fjárframlaga til að snúa þró-
uninni við en náttúruspjöll á borð við þau sem orðin
eru vegna hvarfs vatnsins er alþjóðlegt úrlausnarefni
en ekki aðeins vandamál þeirra þjóða sem vatnið heyr-
ir til.
Fyrir 50 árum var Aralvatn fjórða stærsta vatn í
Dauðaliafið fer síminnkandi þar seni aðeins 10% af
rennsli árinnar Jórdan nær alla leið út í vatnið. Nú
hafa ísraelar og Jórdanir tekið höndum saman um að
bjarga vatninu og hvggjast leggja leiðslu úr Rauðahafi
í Dauðahafið og fífga það þannig við.
Skip sem áður sigldu um Aralvatn eru nú langt uppi á landi og ströndin er langt utan við sjónarrönd, enda er yf-
irborð vatnsins aðeins um 25% af því sem það var áður en sovétstjórnin lét breyta rennsli fljóta sem í það
runnu. Fiskveiðar voru áður miklar og stundaðar á stórum flota vciðiskipa. Jarðvcgur á miklum landflæmuiii um-
hverfis það sem áður var vatn er mengaður af saltblönduðu ryki sem fýkur upp á fyrrum vatnsbotni. Er þarna
orðið eitt mesta umhverfisslys sögunnar og það vegna framfaraæðis og fyrirhyggjuleysis.
heimi. Nú er það í sjötta sæti. Vatnstapið er slíkt að yf-
irborðið nær nú aðeins yfir fjórðung þess svæðis sem
það gerði áður. Ástæðan er sú að fyrir 40 árum ákvað
sovétstjórnin að beina tveim fljótum sem runnu í vatn-
ið í aðrar áttir. Hugsunin var sú að nota árnar í áveit-
ur til baðmullarakra og voru þeir í Moskvu stórtækir
í áætlanagerðinni þegar framfarahugurinn greip þá.
Loftslagið í Mið-Asíu er þurrt og vindasamt. Þegar yf-
irborð vatnsins lækkaði og botninn kom upp á yfir-
borðið rauk saltblandað ryk um nálæg héruð og lönd.
Á sjöunda og áttunda áratugnum lét sovétstjórnin
stöðva rennsli Amu Darya og Syr Daria og veita þeim
í áveitur sem nú koma ekki að neinu gagni. En vatnið
heldur áfram að minnka og mun hverfa fyrir árið 2020.
Áður voru stundaðar fiskveiðar í Aralvatni og fisk-
iðnaður þreifst meö ströndunum. Þarna voru einnig
gróskumikil landbúnaðarhéruð sem nú eru eyðilögð,
ekki aðeins með fram ströndunum heldur einnig á
stóru svæði í mörgum löndum. Sem gefur að skilja er
hvergi lífvænlegt á svæðum þar sem auðlegð náttúr-
unnar stóð undir viðamiklum atvinnuvegum. Fólks-
flótti fylgdi í kjölfar náttúruskemmdanna.
Daglega fjúka 200 þúsund tonn af saltblönduðu ryki
upp úr vatnsbotninum sem áður var og dreifist yfir
gróðurlönd í að minnsta kosti 300 km radíus. Það þýð-
ir að rykmökkurinn nær yfir mun stærra svæði en
nemur flatarmáli íslands.
Saltmengun eyðir bithaga kvikfjár, eitrar ræktunar-
hæft land og er heilsuspillandi fyrir fólk sem býr á
svæðinu en því fer óðum fækkandi.
Sameinuðu þjóðirnar hafa látið þetta mál til sín taka
enda eru viðkomandi ríki illa í stakk búin til að snúa
dæminu við. Það fyrsta sem gera þarf er að veita fyrr-
nefndum fljótum óskertum f Aralvatn aftur en það er
ekki einfalt verk eða auðunnið. Það þýðir einnig að
þau svæði sem njóta áveitnanna breytast enn á ný og
valda röskun á lífrikinu þar og því mannlífi sem þar
hefur þróast.
Fær skynseniin að ráða?
Dauðahafið er á landamærum ísraels og Jórdaníu og
hluti af yfirráðasvæði Palestínumanna liggur að því.
Yfirborð þess er á lægsta þurrlendisstað jarðar, eða
um 400 metra undir sjávarmáli. Vatnið er hið saltasta
í heimi.
Yfirborðið hefur lækkað verulega af mannavöldum,
eins og yfirborð Aralvatns. Sífellt er tekiö meira og
meira af vatnsrennslinu í vatnið til áveitna og sem
drykkjarvatn. Áin Jórdan rennur í Dauðahafið en nú
skipta ísraelar og Jórdaníumenn með sér 90 af
hundraði flæðisins til eigin þarfa. Því kemst ekki
nema lítill hluti árinnar alla leið niður í vatnið.
Evrópska geimfarastofnunin hefur gert athuganir á
vatnsbúskap Dauöahafsins og nágrennis með aðstoð
gervihnatta. Á árunum 1992 og 1999 hefur vatnsyfir-
boröið lækkað verulega og vatnasvæðið allt látið mik-
ið á sjá.
Samtök umhverfisverndarsinna vara við þvi að
Dauðahafið hverfi alveg á næstu 50 árum ef haldið
verður áfram að tappa eins freklega úr ánni Jórdan og
nú er gert.
Á umhverfisráðstefnu Sameinuðu þjóðanna, sem
haldin var i Jóhannesarborg í september sl., tilkynntu
ísraelar og Jórdanir að þeir stefndu að því að leggja
leiðslu frá Rauðahafi til að dæla þaðan sjó í Dauðahaf-
ið. Leggja þjóðirnar til milljarð Bandaríkjadollara til
verksins.
Áður voru ísraelar búnir að ráðgera að leggja
leiðslu frá Miðjarðarhafi og láta það renna í Dauðahaf
en nágrannaþjóðirnar vildu ekki fallast á þá tilhögun,
enda munu þær hafa lítið kært sig um að ísraelar ein-
ir réðu yfir rennslinu í þeirra sameiginlega og brim-
salta vatn.
Afnot af vatni, aðallega úr ánni Jórdan, hefur löng-
um verið bitbein þjóðanna sem búa á því landsvæði
sem áin rennur um og telja Dauðahafið sina eign. Það
ágreiningsefni er ekki nýtt af nálinni en með tilkomu
Ísraelsríkis og illindanna sem það olli mögnuðust deil-
ur um vatnið og urðu illskeyttari. Fyrir botni Miðjarð-
arhafsins er vatn flestum auðlindum dýrmætara og er
skipting þess meðal þeirra ágreiningsefna sem hvað
erfiðast er að semja um í bróðerni.
Ef úr því verður að leggja leiðslu úr Rauða hafinu til
Dauðahafsins er áætlað að nota fallhæðina til að koma
upp raforkuverum. Þá mun verða hægt að tappa af
leiðslunni til að nýta vatnið á þeim svæðum þar sem
hún liggur um. Það mun enn minnka álagiö á Dauða-
hafið og flýta fyrir að vatnsborð þess hækki á ný.
Salt er hægt að vinna úr sjónum eins og vatninu í
lægöinni miklu á milli ísraels og Jórdaníu og standa
góðar vonir til að vatnsbúskapur á þessum slóðum
verði meiri og betri á komandi tímum ef þjóðirnar
koma sér saman um skynsamlegar lausnir til að bæta
úr vandanum og láta sameiginlega hagsmuni ganga
fyrir illindum og ósamkomulagi.
(Meðal heimilda: BBC-fréttir)