Dagblaðið - 07.06.1977, Blaðsíða 15

DAGBLAÐIÐ. ÞKIÐJUDAGUR 7. JUNI 1977.
15
Saga af Sámi
? V
Bók
menntir ÓLAFUR jónsson "W-m*
A —tJj
I haust kom út dálítil i ití*eró
í flokki fræðirita á vegum rann-
sóknastofnunar í bókmennta-
fræðum við Háskóla Islands:
Uppruni og þema Hrafnkels
sögu eftir Öskar Halldórsson
(Hið íslenzka bókmenntafélag
1976, 84 bls.). Engu mundi það
spilla þótt athygli sem nýskeð
beindist að Hrafnkels sögu,
vegna nýútkominnar skáldsögu
Per Olof Sundmans upp úr efni
hennar, yrði líka til að vekja
eftirtekt á kveri Öskars.
Hrafnkels saga er a' á sínum
stað handa þeim sem vilja lesa.
En af skilningi, skoðun og mati
á sögunni er orðin mikil saga á
síðustu áratugum, allt frá því
að birtist rannsókn Sigurðar
Nordals á sögunni þar sem því
var slegið föstu að hún væri
einber skáldskapur og ætti sér
ekki einu sinni stoð í munn-
mælum. A þeim niðurstöðum
byggjast flestar síðari at-
huganir og umræður um sög-
una hvort sem þær beinast að
kristilegu efni og siðferðisleg-
um boðskap í sögunni, eða þá
félagslegum og pólitiskum efni-
við hennar.
Satt og logið
Meginefnið í ritgerð Óskars
Halldórssonar er gagnrýni hans
á þeirri aðalkenningu Sigurðar
Nordals að Hrafnkels saga sé
alfarið úlbúningur höfundar á
13du öld, sem aftur stafar af
alls ólíkum hugmyndum Öskars
og Nordals um eðli munnmæla
og auðkenni í frásögu. Eftir
skoðun Óskars má í sögunni
finna efniskjarna, meginþætti í
uppistöðu frásagnarinnar, sem
sagan á sameiginlegan með frá-
sögn Landnámu og engin rök
mæla gegn að gengið hafi í
munnmælum, þótt fjölmörg
efnisatriði, svo sem um manna-
nöfn, staðfræði og fleira slíkt,
séu tilbúningur. Villa Nordals
og hans skoðanabræðra lá þá í
því að þeir leituðu sannsögu-
legs efniviðar, án þess hann
fyndist, einmitt í slíkum sagn-
fræðilegum efnisatriðum í sög-
unni ekki í sjálfum sögukjarn-
anum eða töflu verksins þar
sem sannsögulegs munnmæla-
efnis væri þó helst að leita.
Skoðun á uppruna ogefnivið
sögu mótar vitanlega að sínu
leyti mat manns á mannskiln-
ingi og heimsýn, eða boðskap
hennar, en þetta felst í hinu
vandræðalega „fræðiorði."
þema sögunnar. Óskar
Halldórsson tekur varlega
öllum kenningum um kristi-
legan boðskap og siðferðislegt
efni í Hrafnkels sögu, og ekki
er hann heldur ginnkeyptur
fyrir því að lesa söguna sem
pólitískan lykilróman eða ein-
hverskonar veraldlega
allegóríu frá Sturlungaöld.
Niðurstöður sínar leggur
hann saman undir lok rit-
gerðarinnar:
„Samkvæmt því sem rakið
hefur verið hér að framan
virðist Hrafnkels saga af
tveimur meginrótum runnin. I
fyrsta lagi gömlum sögnum um
löngu liðna viðburði, en i annan
stað víðtækri samtímaþekkingu
höfundar á mönnum og mál-
efnum ásamt bóklegri mennt-
un. Hið fyrra myndar uppi-
stöðu verksins eins og áður er
frá skýrt og ákvarðar stefnu
þess. Frumefnið var í eðli sinu
pólitísk, enda markast formgerð
s'"jntiúr af sljúrn.nálalegum
fremur en siðfræðilegum ein-
kennum.... Siðfræði Hrafnkels
sögu er siðfræði valdsins og
baráttu þess. En þótt þema
hennar sé fyrst og fremst póli-
tískt: valdastreita i stéttaþjóð-
félagi sem býr við ófullkomið
réttarfar — felst jafnframt i
því siðgæðisboðskapur um hóf-
stillingu sem er gamall i
norrænni menningu.... Til að ná
völdum og halda þeim þarfnasl
maðurinn harðfengis, elju,
hygginda og hófsemi. Efnivið i
lýsingu höfðingja sem stæðisl
kröfur Sturlungaaldar hefur
söguhiifundur að öllum líkind-
um fundið í sögnum af Hrafn-
katli landnámsmanni. Stefnu-
breyting Hrafnkels í sögunni
gæti verið afleiðing þess að
höfundur dregur hinn forna
Freysdrýkanda og vígamann
inn i samtíð sina. 1 stjórn-
málabaráttu SturlungaT
aldar urðu mannúðarhugsjónir
oft að víkja ef valdadraumur-
inn átti að rætast. Og til stór-
ræðanna hétu menn á liðsmenn
sína fremur en heilaga guðs-
móður, hvað sem leið kenning-
um kirkjufeðra.“
Þótt varlega sé tekið til orða
virðist manni ljós skoðun Ösk-
ars Halldórssonar á sögunni:
Hrafnkels saga er vissulega
skáldsaga, en hún er samin um
og upp úr sagnfræðilegu efni
sem gengið hefur í munnmæl-
um og mætavel gæti verið sann-
sögulegt að stofni til. Þetta efni
semur höfundurinn að reynslu
sinnar aldar og samfélags, en
hann er þar fyrir ekki að
skrifa pólitískt flugrit né kristi-
lega hugvekju heldur raunsæis-
legan skáldskap. Af þessum
ramma hlýtur túlkun og
skilningur lesanda á sögunni að
ráðast.
Fornsagan og
nútíminn
Það held ég að ekki þurfi
margt sem máli skiptir að bera
á milli Óskars Halldórssonar og
Per Olof Sundmans um skiln-
ing á Hrafnkels sögu. En Sund-
man kallar sjálfur nýju bók
sína, Beráttelsen um Sám
(Norstedt, Stockholm 1977, 254
bls.) túlkun Hrafnkels sögu.
„Ég veit ekki hvort ég hef gert
söguna einfaldari eða marg-
ræðari en hún áður var,“ segir
hann í eins konar greinargerð
með bókinni.
Sundman kveðst fyrir löngu
hafa fengið þá hugmynd að
semja sjónvarps-kvikmynd upp
úr Hrafnkels sögu og fór hann í
þvi skyni ýmsar kynnisferðir
um söguslóðirnar. „Mér varð
strax ljóst, segir hann, að í kvik-
myndinni yrði ég að láta söguna
gerast nú á tímum. Annars var
hætt við því að sígilt, margrætt
efni hennar týndist á bak við
leiktjöld úr blikandi hjálmum,
kringlóttum skjöldum, bitrum
sverðum og dýrum skikkjum.
Ég varð að snara sögunni yfir á
okkar tíma.“
Ur upphaflegri hugmynd
Sundmans varð skáldsaga en
ekki kvikmynd. En aðferð hans
í sögunni er sú sem nú var lýst.
Og frómt frá sagt finnst mér
mér bók hans áhugaverðari
vegna aðferðarinnar að efninu
heldur en túlkunar á efnivið
hinnar fornu sögu. Það er
engin ný bóla að samdar sé
skáldsögur upp úr efnivið
fornsagna sem vitaskuld fela
þá í sér um leið einhvers konar
„túlkun" efnisins að smekk og
skilningi nútíðar. Hitt er
nýjung að freista þess að færa
óbreytta atburðarás fornsögu
yfir i nútíma umhverfi eins og
Sundman gerir. Og liklegt að
gildi túlkunarinnar ráðist í
fyrsta Iagi af aðferðinni að efn-
inu í þessu falli eins og öðrum.
Höfðinginn
og valdið
Um umhverfislýsingu sög-
unnar hefur Sundman raunar
fyrirvara sem vert er að taka
til greina. „Sagan gerist nú á
tímum, segir hann, en ekki
alveg i nútímanum. Landslagið
er íslenskt en landið ekki
Island. Þær réttarreglur sem
giltu um deilu þeirra Hrafnkels
og Sáms voru stáðreynd i
íslenska þjóðveldinu fyrir
þúsund árum. Þær gilda enn í
dag annarstaðar — faldar til
málamynda á bak við orð.“
Samkvæmt þessu gerist
Sagan um Sám nú á dögum á
landi sem að minnsta kosti má
vel kalla tsland. Þeir Hrafnkell
og Sámur eru báðir grónir
bændur, Hrafnkell hreinn og
beinn stórbóndi og hefur Aðal-
ból gengið í ætt hans kynslöð
eftir kynslóð, Sámur af efna-
minna fólki en hefur engu að
síður komist vel áfram. Hann
las á sínum tíma bókmennta-
sögu og lögfræði við háskólann,
en kaus að svo búnu að gerast
bóndi, Hrafnkell hefur aftur á
móti menntast á búnaðarskól-
um í Skotlandi og Svíþjóð.
Hér er raunar frávik frá
Hrafnkels sögu er ekki er ljóst
af hverju stafar: Hrafnkell er
ekki látinn brjóast af eigin rarm
leik til auðs og metorða eins og
í sögunni. En að skilningi Sund-
mans er Hrafnkell „fæddur
foringi“ ef svo má segja, maður
sem aðrir sitja og standa eins
og hann vill og allt tekst sem
hann ætlar sér vegna eðlisgró-
inna hæfileika hans. Enda
verður uppgangur hans skjótur
á Hrafnkelsstöðum rétt eins og
í Hrafnkels sögu sjálfri. Af
þeim stafar líka yfirgangur og
sjálfstraust hans sem verður
honum svo dýrkeypt i skipt-
unum við Sám og þá Þjóstars-
syni.
Sálmur er af allt öðru bergi
brotinn, farsæll meðalmaður,
góðviljaður og réttsýnn, en
hefur ekki gáfuna til valda sem
ber uppi ríki Hrafnkels. Smá-
bændur í sögunni skipa sér
kringum hann, en án liðsinnis
Þjóstarssona mættu þeir sín
einskis gegn Hrafnkalti á þingi.
Þegar Sámur er tekinn við ríki
á Aðalbóli á jafnrétti og jafn-
ræði að gilda í Hrafnkelsdal.
En honum verður lítið háld í
alþýðufylginu þegar til
reikningsskila kemur. Hrafn-
kell hefur í rauninni allt hans
ráð alla tið í hendi sér. Sámur
treystir hins vegar sáttargerð
og samningum við Hrafnkel og
af því trausti Ieiðir ófarir hans
að lokum. Annar er sterkur,
hinn veikur. Annar höfðingi,
hinn ekki. „Eg segi frá Hrafn-
katli. En ég segi meira frá
Sámi,“ segir Sundman enn-
fremur í greinargerð sinni fyrtr
sögunni. Samúð hennar er með
Sámi. En hann er dæmdur til
að bíða ósigur.
Hrafnkell hefur ráð Sánts í
hendi sér eftir að Þjóstarssynir
eru viknir frá. En hann bíður
síns tíma. I sínum f.vrri skiptum
við Sám varð honum tvennt á:
hann vanmat Sám og hann
ofmat sjálfan sig. Sám þarf
hann ekki að óttast. En meðan
bróðir hans Eyvindur Bjarna-
son, verkfræðingur sem starfað
hefur að því að byggja orkuver
og áveitur, leggja vegi og reisa
hús á Indlandi, P'ilippseyjum,
Ástralfu og Suður-Ameríku, á
meðan hann lifir er hefndin vís
ef Hrafnkell gerir nokkuð á
hlut Sáms. Þegar Eyvindur
kemur heim með sveit verk-
fræðinga til að setjast hér að
hefst Hrafnkell handa. Hann
kemur fram hefndunum og
jafnar reikninga við Sám með
sama hætti og í sögunni —
nema nú eru vopnin byssur og
ferðast á jeppum jafnt sem
hestum.
Og svo lýkur Sögunni af Sámi
með sama hætti og Hrafnkels
sögu fyrrum. Eins og í henni
hefur Hrafnkell Sundmans
nokkuð lært af reynslu sinni.
Ilann hefur lært að treysta
stöðu sína með alþýðuhylli:
hann lætur haldast réttarbætur
Sáms í Hrafnkelsdal, nú gætir
ekki lengur sama ofsa í fari
hans og áður. Enda verður
hann skammlífur: fær fyrir
hjartað og deyr úr kransæða-
stíflu árið eftir sigur hans á
Sámi. Sámur verður htns vegar
langlífur, barnlaus maður,
þögull og fáskiptinn. Hann tók
upp baráttu sem hann var ekki
maður til að leiða til lykta,
hugsjón hans um farsælt mann-
líf fékk ekki að rætast þrátt
fyrir yfirskin þess á ríki Hrafn-
kels.
Túlkun og
tilbúningur
Hér hefur verið stiklað á
stóru í sögu Per Olof Sundmans
um þá Sám og Hrafnkel, en
vonandi drepið á nokkur
meginatriði í túlkun hans á
Hrafnkels sögu. Hún ervæntan-
lega ljós — hversu mikið sem
menn kjósa að leggja upp úr
umræðu sögunnar um vald og
stjórnvald, máttinn og dýrðina í
pólitík. höfðingja og meðal-
menni. Kannski þ.vkir þetta
„bölsýn túlkun” sögunnar —
rétt eins og segja má að
skilningsramnti Öskars
Halldórssonar marki bölsýnis-
legar túlkunarleiðir að sögunni.
En kannski bölsýnin sé barasta
raunsæ bæði i fræðum og
skáldskap?
Hvað sem þessu líður er
gaman að sögu Per Olof Sund-
mans -— þótt því skuli ekki
haldið fram að hún sé skemmti-
legri en Hrafnkelssaga sjálf.
Gaman er að henni á meðal
annars vegna tímavillunnar í
sögunni, hversu umsvifalaust
fornu og nýju samfélagi og
söguefnum er skipað þar
saman, nútímalegri frásögn og
ýmsum menjum fornrar frá-
sagnaraðferðar. Þar teflir að
vísu Sundman einmitt á tæp-
asta vað, einkum í samtölum
sögunnar þar sem langhelst
gætir eftirstælinga eftir „forn-
sagnastíl". _Hann fylgir sem
fyrr var sagt öllum megin-
atriðum Hrafnkels sögu sjálfr-
ar um atburðarás og mannlýs-
ingar. En vitaskuld eykur hann
fjölmörgu nýju við og í því efni
felst bein og óbein túlkun hans
á sögunni. Segja má að Freys-
dýrkun Hrafnkels og þáttur
Freyfaxa verði nokkuð svo
utangarnarlegur eftir túlkun
hans. Þar á móti kemur þá
kvennaþáttur og kynlífs í sög-
unni, en í Hrafnkels sögu eru
konur varla nema nafnið tómt.
En þetta efni verður hjá Sund-
man, því miður, dálítið í stil við
ástalífslýsingar sænskra bíó-
mynda hér fyrr á árum og er
það að vísu annar handleggur
en forneskjan í Hrafnkelssögu.
Per Olof Sundman hefur
áður skrifað skáldsögur um
vald og valdsmenn: vald sem
leiðir til dauða og tortímingar.
Sagan um S$m stenst að minu
viti ekki samanburð við skáld-
sögur eins og Loftsiglinguna
eða Tvo daga, tvær nætur. Hún
er kannski fyrst og fremst fim-
legur leikur að fornu efni, eins
konar hagleiksæfing höfundar
sem vel kann til sinna verka og
veit býsna margt um mannlega
náttúru og um samfélag manna,
stjórnmál og stjórnvald. Sagan
er skemmtileg og líkast til er
hún lika nokkuð góð saga. En
Hrafnkelssaga er sanit betri.
Auðvitað.