Dagblaðið - 07.02.1979, Blaðsíða 5

DAGBLAÐIÐ. MIÐVIKUDAGUR 7. FEBRÚAR 1979.
5
Eins og hvrtur stormsveipur
—brot úr sögu athafnamanns
Ragnar Jónsson í Smára er sjötíu og
fimm ára í dag. Þessi mikli atorkumaður
er kenndur við smjörlikisgerðina Smára
sem hann rak um langa hríð. En orðstír
hans byggist ekki á margaríninu heldur
ódrepandi áhuga hans fyrir að styrkja
listirnar í landinu. Ótal sögur ganga um
dáðir hans á því sviði. Hér er ein stutt og
alvegdagsönn.
Tónlistarskólinn hafði um stundar-
sakir fengið inni í byggingu Þjóðleik-
hússins. En þegar að því kom að leik-
starfsemi hæfist i húsinu var skólanum
sagt upp húsnæðinu. Hvað var nú til
ráða? öll tónlistarkennslan var á göt-
unni því hvergi var hægt að fá leigt
fremur en fyrri daginn.
Nokkrum klukkutimum seinna en
uppsagnarbréfið barst, sér gjaldkeri í'
Búnaðarbankanum hvar Ragnar kemur
þjótandi inn í afgreiðslusalinn, þrifur
handfylli sína af víxileyðublöðum og
hverfur út eins og hvítur stromsveipur.
Og næsta dag berst sú frétt um bæinn
að hann sé búinn að kaupa stórt
steinhús, Þrúðvang við Laufásveg, fyrir
hönd skólans. Það var ekki verið að
velta vöngum í marga þegar þegar okkar
maður átti í hlut.
Ekki veit ég hvað þeir eru margir,
listamennirnir, sem hann Ragnar hefur
hjálpað til að gefa út sina fyrstu bók,
selja sína fyrstu mynd eða halda sinn
fyrsta konsert. En hitt veit ég að áður
fyrr var það fangaráð listamanna, þegar
sultur var í búi, að leita til hans og fá hjá
honum fjárstuðning upp i ennþá ósamið
listaverk. Hann var oft eini maðurinn
sem þeir gátu leitað til og það er áreiðan-
legt að án hans væri þjóðin mörgum
listaverkum fátækari. Og þótt I dag séu
komnar margar opinberar stofnanir og
sjóðir, sem að nokkru leyti hafa tekið við
hans verki, þá veit ég að hann er enn i
dag að rétta sína hjálparhönd þangað
sem hann telur, með réttu eða röngu, að
verið sé að búa til góða hluti.
Gleymdi að opna
skeytið
Stuðningur hans við tónlistina hófst
árið 1930. Þá höfðu nokkrir áhugamenn
stofnað tónlistarskóla í Reykjavík en
fjárhagurinn var þröngur, útlitið svart.
Haukur Gröndal og fleiri kölluðu þá
Ragnar á fund á sólskinsdegi í Grjóta-
þorpinu i porti við prentsmiðjuna, sem
nú heitir PÁS. Þar og þá var tónlistar-
félagið stofnað til að styðja skólann og
flutning tónlistar í bænum. „Við brjót-
umst bara inn i banka" á Ragnar að hafa
sagt, þegar menn létu í ljósi kvíða vegna
peningaleysis. Hann varð fljótlega for-
maður i félaginu og hefur verið það
„Borgar Ragnar þetta?” var spurning
sem margir hafa borið upp um dagana
þegar eitthvað átti að gera i listamálun-
um. Og venjulega fann hann einhver ráð.
LJÓSMYNDIR
BJARNLEIFUR
BJARNLEIFSSON
síðan. Aldrei kom til þess að hann þyrfti
að fremja bankarán en hins vegar var
hann óþreytandi að finna ráð til að
halda skólanum gangandi hvað sem
syrti i álinn.
Fyrir utan að reka skólann gekkst
félagið fyrir ótal konsertum. Stundum
var innlendum tónskáldum boðið að
halda hljómleika með eigin verkum en
það er svo dýrt fyrirtæki að þeir hefðu
aldrei getað framkvæmt slíkt á eigin
spýtur. Og margir heimsfrægir erlendir
tónlistarmenn komu til landsins og spil-
uðu á vegum félasins.
Fjöldi af sögum er til um viðskipti
Ragnars og þessara frægu manna og
lýsa flestar hvað þeim þótti vænt um
hann. Eitt sinn hafði hann beðið Rudolf
Serkin, pianóleikarann fræga, að halda
tónleika á Íslandi. Serkin sendi strax ját-
andi svar með skeyti. En sem vænta
mátti um mann, sem hafði jafnmörg
járn í eldinum og Ragnar og sem þurfti
að hjálpa svo mörgum, þá var hann tals-
vert utan við sig. Hann stakk skeytinu i
vasann án þess að opna það og gleymdi
því. Nokkrum mánuðum seinna fann
hann það i vasanum, hélt það væri ný-
komið, reif bað upp og varð mjög
glaður. Hann sendi svar þar sem hann
bað Serkin að koma strax. Maður skyldi
halda að heimsstjarnan hefði verið orðin
móðguð en það var öðru nær. Serkin
kom strax fljúgandi til landsins með
konu sína og börn og meira að segja
svarta barnfóstru og spilaði og naut lifs-
insí marga daga.
Þess má enn geta að Tónlistarfélagið
gekkst fyrir merkum kór og það hélt
fyrstu óperusýningarnar hér í bænum.
Sýnd var Meyjaskemman með lögum
Schuberts og Brosandi land eftir Lehar.
Og alltaf var Ragnar tiltækur að styðja
þessa fjárfreku listviðburði.
Kyssti mig sól
En það var ekki aðeins tónlistin sem
hann studdi. Árið 1936 kom til hans
bóndasonur ofan úr Borgarfirði með
sína fyrstu Ijóðabók, Kyssti mig sól.
Þetta var Guðmundur Böðvarsson sem
þá var alls ókunnur. En Rágnari fundust
kvæðin svo falleg að þau yrðu að komast
fyrir almennings sjónir. Hann hafði
gefið út bækur i samvinnu við Kristin E.
Andrésson, til dæmis Ljósvikinginn eftir
Laxness. En þessi Ijóðabók var það
fyrsta sem hann gaf út einn, og skömmu
síðar Stjörnur vorsins eftir Tómas. Af
þessum mjóa vísi reis svo mikið fyrir-
tæki, Helgafell. Laxness, Þórbergur,
Gunnar Gunnarsson, Steinn Steinarr,
Davíð Stefánsson komu þar út. Og ótal
yngriskálda. ,
Sjónarmið Ragnars var ekki að
græða, það varð stundum tap og stund-
um hagnaður. Hann gaf út þær bækur
sem honum fannst að þjóðin yrði að lesa
og studdi þau skáld sem honum fannst
að þyrftu að lifa. Hann tók upp á því að
greiða miklu hærri ritlaun en áður hafði
tíðkazt og aðrir útgefendur neyddust til
að fara að dæmi hans. Og hann gaf út
bókmenntatimaritið Helgafell sem
ekkert var sparað til.
4t
Ásta Guömundsdóttir hefur unnið fjölda
mörg ár í bókaverzlun Helgafells við
Veghúsastfg. Þarna er hægt að fá
margar dýrðlegar bækur á gamla verö-
inu, jafnvel fyrir minna en þúsundkall.
Honum óx aldrei neitt í augum.
Hann gaf út vandaðar málverkabækur
og endurprentanir af fjölda málverkum.
Auk þess keypti hann ævinlega mikiðaf
málurum sem sýndu.
Ég held að Ragnar sé einlægur sjálf-
stæðismaður, en aldrei spurði hann
skáld sin um skoðanir þeirra og gaf
Matthias Johannesson og hina rauðustu
kommúnista út jöfnum höndum. Og ósk
sina um það að verkamenn mættu njóta
listanna jafnt sem hinir efnaðri sýndi
hann í verki þegar hann reif flestöll sín
málverk ofan af veggjunum hjá sér og
færði Listasafni alþýðu þau að gjöf. „Ég
gleymi því aldrei," segir einn vinur hans,
„þegar ég kom inn i stofuna hjá honum
skömmu siðar og sá að Silfra, hið undur-
fagra málverk Ásgrims, var horfin.
Þetta kalla ég höfðingsskap!”
Beðinn að
leysa út hest
Eins og að likum lætur með slika
hjálparhellu voru það ævinlega margir
sem þurftu að ná fundi hans. En hann
var alltof mikill atorkumaður til að geta
neglt sig niður I stól við skrifborð. Hann
keyrði á jeppanum sinum fram og aftur
um bæinn og sumir sögðu að þar væri
skrifstofan hans. Oft sat einhver lista-
maðurinn við hlið hans til að segja
honum frá áformum um strandhögg i
riki listarinnar og leita liðs.
í verzlun hans við Veghúsastig voru
lögð til hans skilaboð um ótrúlcgustu
hluti. „Borgar Ragnar þetta?” spurðu
aðilar utan úr öllum bæ þar sem fengizt
var við listræna hluti. Skáld sem haldið
höfðu utan með fararsjóð frá Ragnari
þeirra erinda að semja bækur, en voru
orðin uppiskroppa, sendu skeyti. Einn á
að hafa símað: „Sendu mér peninga, eða
ég drep þig.” (Ragnar vill ekki staðfesta
þessa sögu!). Og einhvern tíma beið eftir
honum miði með þessari orðscndingu:
„Ragnar beðinn að koma niður i Eim-
skip og leysa út hest.” Það fylgir ekki
sögunni hver átti hrossið. Það eitt er víst
að ekki var það Ragnar sjálfur.
Við Ijúkum þessu spjalli með þvi að
óska afmælisbaminu og hans ágætu
konu. Björgu Ellingsen, innilega til ham
ingju meðdaginn.
- ihh
(Heimildarmenn: Haukur Gröndal. Kristján Karlsson.
Böðvar Pétursson og Helga Egilson).
, <**• '
Veghúsastfgur 7, Smjörllkisgerðin Smári, sem breytt hefur verið i bókaverzlun Helgafclls. Um tíma var málverkasýninga-
salur á loftinu. Við gaflinn stendur Böðvar Pétursson verzlunarstjóri.
DB-myndir Bjarnleifur