Dagblaðið - 08.04.1980, Qupperneq 12

12
DAGBLAÐIÐ. ÞRIÐJUDAGUR 8. APRÍL 1980.
Guðný Ella Sigurðardóttir:
BUSSTAKN
— Nýtt tjáningarkerf i fyrir böm sem skilja mál en geta
ekki talað
Sum börn, sem skilja mæll mál en
geta ekki talað sjálf, hafa lifað áruni
saman án þess að geta gert sig skiljan-
leg. Örðugt er að skilja þá einangrun
og örvæntingu sem umlykur þessi
börn. Við skiljum líka harla litið van-
máttinn sem gagntekur foreldra
þeirra. Við þennan mikla harmleik
bætist svo hugarangur talkennara og
fleira sérhæfðs starfsfólks sem finnur
hvað kunnátta þess kemur að litlu
haldi.
Hver eru þessi börn? Þetta eru
mállaus börn sem vegna víðtækra
likamlegra örðugleika eða af öðrum
orsökum ná ekki valdi á venjulegum
táknmálum.
Hverjar verða afleiðingarnar? Við
höfurn orðið vitni að vonbrigðum,
reiði, sinnuleysi og hegðunarvand-
kvæðum. Gerum okkur i hugarlund
barn með eðlilega greind sem ekki
getur tjáð sig nteð öðru en að kinka
kolli og benda. Er að undra þótt þess-
ar aðstæður leiði til geðtruflana? Það
kemur vist engum á óvart.
Charles Bliss
Charles Bliss er Austurrikismaður.
Hann reyndi hörmungar heimsstyrj-
aldarinnar síðari sem l'angi i Daehau
og síðar í Buchenwald. Hann komst
undan kvalræði nasismans á ævin-
týralegan hátt og flúði til Kína. í
Shanghai kynnti hann sér kínverska
myndletrið og lét sig dreyma um að
skapa táknmál sem byggi yfir þeim
ótrúlega eiginleika að geta afhjúpað
orð með óljósa merkingu eða tilvilj-
unarkennda, orð sem blekkt höfðu
gjörvalla þýsku þjóðina að áliti Bliss.
Ekki litið í l'ang færst. Þegar þetta
var vissi hann ekki um spádórn hins
mikla stærðfræðings Gottfried
Wilhelm Leibnit/ frá 1679 sem cr á
þessa leið: Einhvern tínia i framtið-
inni kemur fram táknmál með smá-
myndum i stað orða. Myndirnar eru
uppdrættir að sýnilegum hlutum og
uppdrættir að því sýnilega sem er
tengt því ósýnilega.
Bliss dvaldist um skeið i Shanghai
en hélt þaðan til Ástraliu og settist að
i Sidney. Þar vann hann að táknmál-
inu. Þetta feikna verk var tilbúið árið
1949 og eiginkona hans — C'laire —
sendi þúsundir bréfa til þekktra
rnanna um allan heim. En — árang-
urslaust. Einn þeirra fáu sem tóku
vinsamlega á málinu var Bertrand
Russel lávarður, en hann hafði orð á
því 1950 að verk Bliss væri mikils
virði fyrir.allt mannkynið. Sjálfur leit
Bliss á táknmálið sem hjálpartæki i
eðlisfræði, efnafræði, læknisfræði,
dýrafræði o.s.frv. við að einfalda
samskipti visindamanna um heim all-
an. Ennfremur taldi hann að málið
kænti að góðu gagni t.d. i umferð.
Hann er hagsýnn ntaður, efnafræð-
ingur að menntun.
Ekki blés byrlega nteð táknmálið.
Átti að fara eins fyrir því og Bliss
lætur i Ijós ótta um i aðalriti sinu,
Semantography (Merkingarfræði):
„Verður allt mitt erfiði haft að at-
Itlægi af fávísu fólki? Munið eftir
manninum sent fann upp regnhlifina.
Mikið hlýlur fólk að hafa hlegið að
fyrsta manninum sent notaði regn-
hlif. Skyldi fara eins l'yrir ntér?”
Árið 1971 kontst loksins hreyfing á
hlutina. I borginni Toronto i Kan-
ada l'ór sérkennarinn Shirley
McNaughton milli bókasafna í leit að
upplýsingunt um einhverja aðferð
sem að haldi gæti kontið nentendum
Itcnnar sem voru alvarlega spasiiskir
og gátu ekki talað. Hún rakst þá á
einlak af verki Bliss og Itól' siras
vinntt með nemeitdunt sinunt úl frá
því. Áhril'in voru undraverð. F.inn
starfsfélagi Itennar lýsir þeim þannig:
Það var eins og að opna kút nteð
þrýsiilofti — þegar tappinn er tekinn
úr verður sprenging, þekking, hugsun
og spurningar brutust út Itjá böriiun-
n itt.
Shirley McNaugltton hafði siðan
santband við Bliss. Hann var i
Sidney, vonsvikinn og bilur. Konan
Itans, sent verið hafði honunt sioð og
slytta alla lið, var nú látin. Þau
liOI'ðu cytt ævinni i þrotlaust starl'
sent enginn sýndi áhuga. Hann var
næsiuni 75 ára. Bréfinu frá Shirley
McNaughton fylgdi ntynd af einunt
nentandanum. Bliss segir: Ég gel ekki
lýsi tilfinningunt ntinunt. Ég var í
miklu uppnánti. Himinninn opnaðist
og ég varð villmr af gleði. — llliss.
Itéli lil Kanada og þar hól'st slutl en
goll santstarf. Hann sá Itversu frá-
bærunt árangri Shirley McNaughton
lial'ði náð nteð táknntáli Itans og
Itann sneri ánægður lieini til Ástraliu.
Árið 1975 hljóp snurða á þráðinn en
að þvi vík ég stuttlega síðar.
Blisstákn
í venjulegri skrift með hljóðtákn-
um<hcfur hvert einstakt tákn ekki
merkingu. Blisstáknin nterkja ekki
hljóð heldur hugntyndir. Hvert tákn
um sig hefur því sína nterkingu.
Ætla mætti að aragrúa merkja
Bo Lundell
rektor frá Finniandi heldur fyrirlestur í
Norræna húsinu,
miðvikudaginn 9. apríi kl. 20.30
og nefnir hann „Vuxenutbildning i
Finland”.
Allir velkomnir
Allar viðgerðir bíla og stillum bílinn með
fullkomnustu tækjum.
Pantið tíma í tíma.
Einnig bjóðum við Ladaþjónustu
þyrfti til að ná yfír öll orð ntálsins.
Svo er ekki. í raun og veru eru táknin
ekki öllu fleiri en i stafrófinu þegar
taldir eru stórir stafir og litlir að við-
bættum tölunum 1 —10 + — • : . , !
?. Með þessum táknum og táknsam-
setningum ntá tjá öll orð málsins.
Mjög ntörg táknanna skiljast auð-
veldlega en önnur þarfnast skýringar.
Auk þess hefur táknmálið þann
höfuðkost að merking hvers tákns cr
skrifuð fyrir neðan táknið á töflunni
sent nentendurnir vefja saman og
geynta i vasa sínum. Þannig gela
allir, sem kunna að lesa, kontist að
hvað nemandinn ætlar að segja — sé
nægur vilji fyrir hendi.
Við skulum taka nokkur dæmi:
stjarna er ekki á himninum Iteldur
undir þaki. Þar fáunt við táknið fyrir
fæðingu. Nú eru karlinn og konan
orðin foreldrar. Þegar átt er við
mömmu og pabba er þakið horfið. í
stað þess sjáunt við pabba og
niönimu nteð faðminn útbreiddan til
að umvefja og veita ástúð.
Var þetta torskilið? Varla. Ég vona
að flestir hafi séð af þessum dæmum
að kerfið er aðgengilegt og skemntti-
legt.
Nentandanum, sem ég hef reynt
láknmálið við, verður ekki likt við
„ þrýstilof I ”. Hann er skráður
þroskaheftur og getur ekki eða litið
sem ekki talað. Þrátt fyrir það hefur
hann lært 100 tákn á einu ári og Iton-
um tekst að mynda einfaldar setn-
ingar. Fyrir 12 ntánuðum var orða-
forði hans: mamma, pabbi, já, nei og
fjandinn.
Hvers ber að gæta þegar ákvcða
skal hvort Blisstáknmálið hælf nem-
anda? Það hæfir ekki öllum sem ckRi
geta talað. Lita ber á Blissntálið sent
einn valkost af ntðrgum. Orðatöflur,
stafatöflur og rafmagnsritvélar konta
til dæntis ntörgum að gagni. í raun-
inni eru það mOrg atriði sént taka
verður afstöðu til áður en farið er að
kenna táknmálið. Meðal þess, sem
hal'a ber i huga, er þetta:
A
maður
A
verknaður
/X
þak/vernd
kona
A
sköpun
n
hjón

eiginmaður
eiginkona
n
foreldrar
pabbi
Innbyggð i táknin fyrir karl og
konu eru táknin fyrir verknað og
sköpun. Hér koniuni við að nterk-
ingarfræðinni, en ekki er þess kostur
að lara nánar út i hana hér. Bliss
ke'mst svo að orði i einu rita sinna:
Hinn frumstæði maður sent og dýr
leita að helli sér til skjóls. Táknið
mamma
talþroski og frantfarahorfur
núverandi tjáningargeta
nántsgeta
almennt þroskastig
lestrargeta, skrifl
aldur
heyrnarskyn
sjönskyn
„Örðugt er að skilja þá einangrun og ör-
væntingu, sem umlykur þessi börn ...”
LYKILL
Bifreiðaverkstæði
Simi 76650. Smiðjuvegi 20 — Kóp.
K
F
fyrir hellismunna má þvi líka tákna
þak eða vernd. Þegar fólk gengur i
hjónaband reynr það að fmna þak
yfir höfuðið til verndar sér og
væntanlegum börnum. Dagblöð hafa
árum saman notað stjörnutákn til að
tilkynna barnsfæðingar. En þessi
— málskilningur
— santstarfsvilji
— skilningur á já/nei
— likantleg hæfni lil að benda á
tákniöflu
— áhugi á táknuni og á notkun
þeirra (eftir rcynslutíma)
— aðstæður til að nota táknmálið i
skólanunt og heinta.
Reynslan er sú i Kanada að ár-
angur af vinnu með Blisskerfið sé
undir því kontinn að ekki bresti
grundvöllinn á neinu þvi sviði sem að
frantan getur. Ákveða verður í sant-
ráði við sjúkraþjálfa hvaða vinnu-
stelling hentar best hreyfihömluðum
nentanda. Getur nentandinn bent?
Verður hann að hafa tæki til að
benda nteð á táknin? Með hvaða
líkamshluta getur hann helst bent —
fæti, handlegg, enni . . ! Eftir
likantsgetu hvers nemanda fer hvaða
gerð töflu honum hentar best. Hvaða
merki henta einmitt þessunt nem-
anda? í Kanada er um þrenns konar
töflur að velja. Það eru hundrað
merkja tafla, tvö hundruð merkja
tafla og sú flóknasta hefur fjögur
hundruð merki.
Öllu máli skiptir að nterkjanámið
sé skemmtilegt og að nemandinn sjái
árangur. Markið verður að vera að
sannfæra nemandann um að þetta sé
eins góð aðferð til að tala eins og að
nota til þess munninn. í Kanada, þar
sent lengst reynsla er komin af þessu
starfi, hafa menn séð nentendur i
áköfum santræðum á táknmálinu og
l.d. séð þá baktala kennarann. Það
hlýtur að vera ánægjuleg reynsla!
Áður urðu þessi börn að gera sig
skiljanleg með bendingunt og gátu
kanytski gefið Irá sér hljóð sent eitt-
hvað liktust já og nei. Og verður þvi
nteð orðunt lýst hversu ntiklu þetta
skipiir persónuþroska þeirra?
Nemendur læra ntismikið og ntis-
hralt. Unt leið og nemandi helur lært
nýtt tákn er ntikilvægt að taka það
sirax i nolkun. Það verður að verða
hluti af orðaforða hans.
Toronto og Sidney
skilja að skiptum
Eins og vikið var að hér að frantan
slitnaði upp úr samvinnu þeirra Bliss
og McNaughlon. I Kanada höfðu að
ntali Bliss verið búin lil ný tákn sent
hrutu alveg i bága við sirangar, rok-
Iræðilegar grunnreglur i kerl'i hans.
Einnig hofðu nokkur fruntiákn
fengið nýja og fullkontlega órökrélla
nterkingu. Bliss er nú 81 árs en bersi
enn lyrir táknmálinu. Hver, sent snýr
sér til hans nú, fær senda skriflega
aðvörun við að nota það sent liann
kallar „falsanirnar Irá Toronto".
Þeir sent vilja notfæra sér Blissntálið
eru beðnir að kynna sér rækilega i
hverju ntiskliðin er fólgin.
I þessari stultu grein er nauðsyn-
legt að stikla á stóru. Ég hef ekki
getað vikið að aðalllokkun Bliss á
orðunt i efnafræði, eðlisfræði og
þróunarsögu mannsins, en siðast-
nefndi llokkurinn er sjálfur grund-
völlurinn að hugmyndafræði hans.
Merkingafræðina fyrir hvert einstakt
tákn varð ég að Itlaupa ylir og tækj-
um lil að leikna láknin nteð hef ég
heldur ekki lýsl. Sanu vona ég að
menn séu nokkru fróðari eftir lestuT
þessarar greinar þvi að Blissnterkin
eru tæki settt veita vissunt nemendum
ómetanlega Itjálp. i Norður-Anteriku
eru í dag ylir 20(X) manns sent annað-
hvort nota Blissntálið eða eru að læra
það.
Hvernig er málum
háttað á Norður-
löndum?
í desember 1978 var stofnuð Bliss-
nefnd að undirlagi Menningarmála-
skrifstofu Norðurlandaráðs. Í nefnd-
inni eiga sæti fulltrúar frá Olluiit
NorðurlOndunt og keniur hún saman
Ivisvará ári.
Nefndin ætlar að vinna að kvnn-
iitgu, útbreiðslu og santræmingu
Blisstáknsins á Norðurlöndum.
Nefndin kaus að sækja unt sant-
vinnu við Kanadamenn með tilliti til
gagnkvæntra skipta á reynslu en telur
sig þö sjálfstæðan aðila. Auk þess
Ityggst nefndin halda nánu santbandi
við Charles Bliss til að njóta góðs af
Itæfni hans.
Harald Stub, höfundur þessarar
greinar, cr sérkennari i Noregi og
annar tveggja fulltrúa Noregs i nor-
rænu Blissnefndinni. Fulltrúar
íslands eru Ingibjörg Sintonardóttir
og Anna Hermannsdóttir sent báðar
eru starfandi sérkennarar við skóla
fjölfatlaðra barna, Sætúni 1 Sel-
tjarnarnesi. Haustið 1979 gengust
þær fyrir fjölsóttu námskeiði unt
Blisskerfið.
(Byggt á grcin cftir Harald Stub, sérkennara i
Norcgi.)
Þýll og endursagt:
(iuðný Klla Sigurðardnllir.