Dagblaðið - 18.12.1980, Page 15

DAGBLAÐIÐ. FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 1980.
(t
15
Menning
Menning
Menning
Menning
I
HVER ER ÉG?
Bók
menntir

OLAFUR
JÓNSSON

Þorsteinn Antonsson:
FÍNA HVERFID
Frásögn
Ljóðhús 1980. 224 bls.
Ef þessi frásaga Þorsteins Antons-
sonar væri skáldsaga — hvers lags
saga væri hún þá?
Þeirri spurningu er raunar auð-
svarað. Höfundur bæði ber hana upp
og svarar henni sjálfur, ef að er gáð, í
sögu sinni. „Hver er ég? þetta er
gáta,” segir hér í upphafi sögunnar.
Og niðurstaðan að sögulokum: „Ég
varð rithöfundur.” Fína hverfið er
að sinum hætti þroskasaga, saga um
ungan mann, leit hans að sjálfum sér
og leið í þann áfangastað sem sagan
lýsir sjálf, ekki bara með atburðum
heldur öllu efni og eðli sínu. Og hún
er um leið minningasaga, sögð af
sjónarhóli hins fulltíða höfundar,
þess sem orðinn er það sem ungi
maðurinn í sögunni er nauðugur vilj-
ugur að verða. ,,Nú er ekkert eftir,
segir hann, sem ég get beitt mér við
nema fortíðin. Hún er i veginum.”
Fyrst og fremst er þá sagan tilraun
þess sem hana segir til að gera sér
grein fyrir því hver hann sé sjálfur og
hvernig á honum standi. Eftir því er
það þá líka sögumaðurinn sem mestu
skiptir í sögunni, sá sem býr þar að
tjaldabaki og sér og heyrir með eyr-
um stráksins í sögunni.
Símaskrá og
samtíðarmenn
En nú er Fína hverfið óvart alls
ekki skáldsaga heldur sannorð frá-
sögn, að því er virðist, af æsku og
uppvexti höfundar sjálfs frá því hann
er í bernsku og fram á miðjan þrí-
tugsaidur. Þá er hann búinn að gefa
út sína fyrstu bók og flosnaður frá
námi sínu í háskólanum. Sögusviðið
er tilteknar götur og staðir í Reykja-
vík, Fjölnisvegur, Bergstaðastræti,
Laufásvegur, menntaskólinn,
Borgin, háskólinn, sögufólkið nafn-
greindir félagar hans frá bernsku- og
unglingsárunum og auðvelt fyrir for-
vitinn lesanda að glöggva sig á því
hverjir þeir séu hver og einn, ef hann
kýs. Sjálfsagt standa þeir lt'ka á
sínum stað i símaskránni og feður
þeirra auðfundnir I uppflettiritum
um samtíðarmenn, þeir sem ekki eru
svo alkunnir að lesandi þarf ekki á
fróðleik slíkra bóka að halda um þá.
Sjálfir eru strákarnir ekki komnir á
þá staði ennþá af þeirri einföldu
ástæðu að slíkar bækur hafa ekki
komið út nýskeð. Nema þeir sem eiga
heima í þeim sem komið hafa. Eins
og Þorsteinn Antonsson sjálfur í rit-
höfundatali Menningarsjóðs.
Þorsteinn Antonsson varð rithöf-
undur og hefur á undanförnum tíu,
tólf árum gefið út margar bækur,
skrifað manna mest í hin og þessi
tímarit, oft flutt erindi og frásagnir i
útvarp. Ætli séu ekki fleiri áheyr-
endur hans og lesendur heldur en ég
sem hefur með köflum sett að mikinn
svima og höfuðþyngsli við ærlegar
tilraunir til að setja sig inn I frá-
sagnarefni hans hverju sinni. Hjá
Þorsteini hefur mér jafnan þótt fara
saman alveg glögg sögumanns-gáfa,
hæfileiki að lýsa fólki, setja á svið at-
burði, sýna skilmerkilega staðhætti
og umhverfi — við alveg óviðráðan-
lega hvöt til þess að segja eitthvað
sem hann með engu móti hefur getað
komið orðum að i sögum sínum.
Þangað til í fyrra, eða svo, að ég
heyrði í útvarpinu ávæning af einkar
þurrlegri skýrslu sem hann var að
flytja um rithöfundarferil sinn. Þar
var að minnsta kosti hvert orð skilj-
anlegt sem ég heyrði. Trúlega er þetta
texti sem fróðlegt væri að hafa til
hliðsjónar við nýju bókina. Og þvi er
ekki að neita að Fína hverfið vekur
upp á nýtt áhuga um hin fyrri rit
höfundarins.
Sjón og raun
Þorsteinn er skrýtinn. Og frásögn
hans í Fina hverfinu er vissulega
skrýtin og skemmtileg, svo hvers-
dagsleg sem frásagnarefnin sjálf eru,
hvert og eitt fyrir sig. Það er ekki því
að neita að lesandi sem sjálfur ólst
upp á sömu slóðum og í svipuðu um-
hverfi, þótt það væri litlu fyrr, og
hefur að sínu leyti farið svipaða leið
,,til manns” eins og það er víst kall-
að, — það er ekki þvi að neita, segi
ég, að hann hefur bæði skömm og
gaman af ýmsum frásögnum Þor-
steins á meðal annars af því að hann
þekkir sig í hverfinu, göturnar, húsin
og fólkið, og getur dundað á meðan
hann les við að bera saman líkt og
ólíkt I sínum eigin minningum og
höfundarins.
Samt sem áður held ég að eðlilegt
og sjálfsagt sé að lesa Fína hverfið
sem skáldsögu eins og fyrr var sagt,
— sögu um höfundinn I sögunni að
verða til. Auðvitað tekur lesandi eftir
þvi hversu þröngt úrval efnisatriða
frásögn eins og þessi hlýtur nú eins og
jafnan að fela í sér, þótt hún sýnist
kannski frjálsleg í sniðinu, afmörkun
þess ytri veruleika sem hún kýs að
lýsa og einbeitingu að tiltekinni braut
sögumanns frá upphafi til lokasetn-
ingar sögunnar: Hvernig ég varð rit-
höfundur. Og hvernig sem lesandi
metur hin fyrri rit Þorsteins Antons-
sonar, ef hann þá þekkir þau, hyggég
að hann hljóti að reka augun i það
við Iesturinn hversu rakin frásagnar-
efni í hefðbundinn „borgaralegan
róman” hér er hvarvetna farið með:
raunsæislegar reykjavíkursögur með
raúnhæfri sálfræðilegri uppistöðu at-
burðarásar og mannlýsinga. Það er
ósköp auðvelt að hugsa sér Eron,
Svein, Bóbó, Einar og hvað þeir heita
félagar Þorsteins í sögunni, fjöl-
skyldur þeirra, hús og heimili sem
þátttakendur og vettvang skáldaðrar
atburðarásar sem ætti þó allar sínar
rætur úti í raunveruleikanum sjálfum
eins og við sjáum og þekkjum hann í
kringum okkur. Og við góðir les-
endur erum satt að segja ekkert of-
haldnir af slíkum samtíðarsögum.
En þótt hún sé í eðli sínu skáldsaga
held ég samt sem áður að sannsögli
frásögunnar sé mesti styrkur Fína
hverfisins, trúnaður höfundarins í
sögunni við sjálfsýn og eigin raun,
efnivið sögunnar eins og hann hefur
varðveist I minnisstöðvum og sjón-
taugum hans. Þetta stafar ekki bara
af vantrausti á mátt og getu
höfundarins að semja nógu góða
sögu eða sögur upp úr þvi hráefni
skáldskapar sem hann svo augljós-
lega fer með í bókinni. Heldur af því
að það er að endingu önnur og ann-
arskonar skáldsaga sem hann hefur
samið.
Frelsi, helsi
Um hvað er þá sagan? Ungling í
uppvexti, umhverfi og samfélag sem
hann vex til í sögunni. Sjálfsagt
mætti nota ýmisleg einkennisorð um
kynslóð Þorsteins Antonssonar,
fædda á stríðsárunum, uppvaxna til
manns á árunum eftir stríð. Stríðs-
börn, ástandsbörn, gróðabörn. Börn
kalda stríðsins. Eða þvílíkt. Og hið
þrönga umhverfi og samfélag sem
hann lýsir I sögunni mætti á sama
máta auðkenna með einföldum
orðum: kenna það til dæmis við
borgina sjálfa, borgarbúa, borgara-
stétt á árunum eftir styrjöldina og
fram á þennan dag. Það sem mestu
skiptir um frásögn Þorsteins held ég
sé að hann lætur vera að „tjá og
túlka” efnið fyrir lesanda sínum að
þessum eða öðrum hætti venjubund-
innar skáldsögu, lætur sér nægja að
láta það uppi og lætur lesanda álykt-
anirnareftir.
Fína hverfið I frásögn Þorsteins af-
markast í stórum dráttum af Baróns-
stíg og Njarðargötu, Sóleyjargötu og
Freyjugötu, og mætti að vísu draga
mörkin enn þrengra. Sjálfur er hann
fæddur á jaðri þess, og svo er um
fleiri I sögunni. Og þótt hann eigi svo
að segja innangengt um bakdyrnar í
það ættar- og embættisveldi sem
ýmsir félagar hans byggja er það deg-
inum Ijósara að sjálfur á hann heima
utan þess.
Um einkahagi sína er Þorsteinn í
senn berorður og einkennilega fá-
orður. Enda ekki þeir sem mestu
skipta heldur það umhverfi og sam-
félag sem hann kynnist við í æsk-
unni og víkur að sögulokum Irá
því að leita þar inngöngu eða upp-
töku. Af hverju? Því svarar ekki
sagan enda er hún ekki skáld-
saga. En Ijóst er af frásögninni
hversu þröngur, einangraður
þessi heimur er — og þó hvar-
vetna þunn skurnin sem aðgreinir
hann frá umheimi, annarskonar
fólki, lífsháttum og lífsbaráttu á aðra
hönd, heimi draumóra og martraðar
á hina. Og frá heimi skáldskapar.
Fjölmargar einstakar mannlýsingar
og atvik frásögunnar virðast eins og
fyrr var sagt rakin tilefni allskonar
annarskonar frásagna — sem allar
væru þó venjulegri en hún er sjálf.
Ekki þyrfti mikið að snúa upp á lýs-
ingar sögunnar á húsameistara á
heimili sínu, ráðherra við skál á Þing-
völlum, til dæmis, til að þar væri
komin uppistaðan i venjubundna
skopádeilu með öllum venjubundn-
um hleypidómum um borgaraskap-
inn I bænum. Það er bara ekki gert.
Eða hasarleikir barna á götunni,
unglingaveislur á höfðingjasetrun-
um. Kynni við stúlku I skólaferð.
Efnin blasa allstaðar við en sagan
lætur þau uppi sem veruleika, án
túlkunar — annarrar en þeirrar sem í
frásagnarhættinum felst, sjóninni
sem nemur sviðið og fólkið. Gátan
geymir svar sitt sjálf. Ég er sá sem
spyr.
En til hvers er þá sagan sögð?
Sjálfrar sín vegna, vænti ég, vegna
þess að hún var það sem fortíðin
geymdi þegar að var gáð. Sumstaðar í
sögunni víkur Þorsteinn Antonsson
að tvennskonar ófrelsi sem á börn sé
lagt í uppvexti — í fjölskyldu þeirra
og því samfélagi sem tekur við
unglingnum þar sem fjölskyldunni
sleppir. Vera má að hann hafi fyrir
sér eða ali með sér hugmyndir I sög-
unni um að unnt sé að kasta af sér
helsi og öðlast þar með frelsi að ein-
hverjum hætti. En það er þá yrkis-
efniíaðrabók.
Þorsteinn Antonsson á söguslóðum sinum.
\
✓
athafnamenn
íslenskir
Bragi Einarsson i Eden.
Allir þekkja þaðfræga fyrirtækien færri
manninn, sem stendur aö baki athöfn-
unum. Athafnaþrá, bjartsýni og dugn-
aður var eina veganestið 0£ oft hefur
Bragi og þau hjón, þúrft aö beygja bakiö
á fyrstu árunum. Erfiðleikarnir létu
ekki á sér standa, en ekki var bugast og
árangurinn blasir við.
Helgi Eyjólfsson.
Byggingameistari. Hagsýni og dugnað-
ur eru þungamiðja hans starfssögu.
Honum hefur verið sú list lagin að fram-
kvæma hlutina á hagkvæmari hátt en
aðrir og oft hefur hann gert þaö sem
flestir töldu öfært. Má þar m.a. nefna
byggingu verksmiöjanna á Djúpuvik og
Hjalteyri, sem hann byggði við aöstæð-
ur sem vægast sagt voru ekki aðlaðandi.
En Helgi fann ráð við öllum vanda og
svo hefur verið allar hans athafnir.
Kristmundur Sörlason.
F'átækur sveitastrákur aí Ströndum.
Byrjaði sinar athafnir i smáskUr, eftir
ýmiskonar svalk á sjö og i landi. Hefur
nU ásamt Pétri bróöur sinum, komið á
fót umsvifamiklu fyrirtæki, Stálveri
h.f., sem hefur fitjaö upp á ýmsum ný-
unguny M.a. smiðaö vél sem framleiöir
is Ur sjó og margt fleira mætti telja sem
aðhafst er á þeim bæ. Áþreifanlegt
dæmi þess, hverju vilji og dugnaður fær
áorkað.
Páll Friðbertsson.
Forstjóri, Súgandáfirði. Hann er að
segja má fæddur inni sitt hlutverk. Fað-
ir hans var forustumaöur um atvinnu-
mál og það hefurfallið i hlut Páls að
halda uppi merkinu. Oft hefur verið
þungt fyrir fæti, en nú hefur fyrirtækinu,
sem hann hefur stjórnað, tekist að koma
á fót einu best bUna frystihúsi á landinu
og eignast nýjan skuttogara.Páll hefur
átt þvi láni að fagna að eiga ágæta sam-
starfsmenn'og SUgfirðingar hafa staðið
fast saman um sin atvinnumál.
Soffanías Cecilsson.
Hefur nokkra sérstöðu i þessum hópi.
Hann byrjaði formennsku og fyrirvinnu
heimilis i barnæsku. Var um árabil af-
burðafengsæll skipsljóri. En hætta skal
hverjum leik þá
hæst hann ber.
Sofíanias rekur nU
fiskvinnslufyrirtæki
á Grundarfirði.
Hefur átt i vmsum
brösum viö kerfið
en ekki látið undan
siga. Temur sér
ekki víl eða vol.
Litrik persóna
sem gaman er að
kynnast þeg-
ar allt er undirlagt
afbölsýni
og barlóm.
Þorsteinn Matthíasson hefur
skráð þessa þætti, af sinni al-
kunnu háttvisi. Honum er þaö helst
til foráttu fundið að hann leitar
fremur eftir þvi betra I fari sinna
viðmælenda. Málshátturinn
„F'ár bregður þvi betra ef hann veit hið verra” er
honum vfðsfjarri. Hann er ekki I nýtfskulegri leit að ávirðingum
og hneykslismálum. Það er óhætt að fullyröa að þessi bók er
lærdómsrik og auk þess skemmtileg og myndum prýdd.
Ægisútgáfan