Vísbending - 18.12.1997, Qupperneq 6

^fsbending
sóknarflokkurinn stærsti þingflokkurinn, þótt hann hlyti
ekki nema þriðjung atkvæða. Þá hefði Alþýðuflokkurinn
átt að fylgja eftir þeirri yfirlýstu stefnu sinni, að landið yrði
eitt kjördæmi. í staðinn studdi hann Framsóknarflokkinn
til valda með því að veita stjórn hans stuðning án skilyrða
og gerði honum kleift að festa sig kirfilega í sessi. Breyt-
ingarnar, sem Hannes Hafstein vildi koma á 1905 urðu
ekki að veruleika
fyrr en rúmlega
hálfri öld síðar með
kjördæmaskipun-
inni 1959, sem var
merkilega lík tillög-
um Hannesar, án
þess að mér sé kunn-
ugt um samhengi þar
á milli.
Ntí, næstum öld
eftirað Alþingi skellti
skollaeyrum við til-
lögum Hannesar Haf-
steins, er augljóst að
enn verður að breyta
kjördæmaskipun-
inni. Vonandi verður
það nú gert þannig, að
hún verði einn af
hornsteinum heil-
brigðs lýðræðis.
synlegur. Haftabúskapurinn var afsprengi úreltrar stefnu í
efnahagsmálum. Fylgi við haftastefnu síaðist því inn í alla
stjórnmálaflokka, sem leituðu eftir fylgi í bænda- og dreif-
býliskjördæmum. Hérerekki viðFramsóknarflokkinneinan
að sakast, heldur einnig hina llokkana. Haftastefnan hefði
aldrei náð jafnsterkri fótfestu og hún gerði, ef áhrif bæjanna
hefðu orðið meiri, að ég nú ekki tali um, ef landið hefði
snemma orðið eitt
HANNES HAFSTEIN
Völdin til íbúa þéttbýlisins
T?J' frumvarp Hannesar Hafsteins frá 1905 um
l-j breytta kjördæmaskipun liefði veríð samþykkt,
þá eða síðar, telur Gylfi Þ. Gíslason að þróun ís-
lenskra stjórnmála og efiiahagsmála liefði orðið
allt önnur en raun varð á. Framsóknarflokkurinn
hefði aldrei orðið sá valdajlokkur, sem liann varð,
og sjónarmið vaxandi þéttbýlis hefðu sett mark sitt
á efnahagsmálin í stað haftabúskaparsjónarmið-
anna, sem heltóku alla flokka landsins um þriggja
áratuga skeið — og enn eru að skjóta upp kollinum
íýmsum þeirra öðru hverju. Kjördœmabreytingin
1959 varmerkilega lík tillögum Hannesar Hafsteins
— en 54 árum seinna á ferðinni.
Örlagarík mistök 1927
s
Arið 1916 var konungskjör
afnumið og þess í stað tekið
upp landskjör 6 þingmanna, þar
sem landið allt var eitt kjördœmi.
I landskjöri 1926 urðu Framsókn-
arflokkurinn og Alþýðuflokkurinn
álíka stórir með 25.0% og 22,7%
atkvœða. I kjördœmakosningunum
1927 varð Framsókn langstœrsti
þingflokkurinn með 19 þingsæti af
42 út á tæp 30% atkvæða. Alþýðu-
flokkurinnfékk þá 5 þingmenn út á
tæp 23% atkvæða. Hefði Alþýðu-
Um 30 ára skeið,
1930-1960, var rek-
inn haftabúskapur á
íslandi. Þú segir í
bók þinni (bls. 70):
„ Framsóknarflokk-
urinn hafði verið
brautryðjandi og
aðalmálsvari hafta-
búskaparins, en
Sjálfstæðisflokkur-
inn stuttþessa stefnu
í efnahagsmálum. “
Þú bendir á, að Al-
þýðuflokkurinn hafi
átt fjórum sinnum
sœti í ríkisstjórn á
þessu tímabili og
Sósíalistaflokkurinn
(A Iþýðubandalagið )
tvívegis. Allir fjórir
flokkar landsins hafi
þannig stutt haftabú-
skapinn á árunum
1930-1960.
Er þá líklegt, að það liefði nokkru breytt á þessum tíma,
þótt ríkisstjórnir hefðu betur endurspeglað raunveruleg
styrkleikahlutföll stjórnmálaflokkanna með réttlátari kjör-
dæmaskipun ?
s
Urelt stefna
Eins og ég sagði áðan var kjördæmaskipunin á fyrstu
áratugum aldarinnar hliðholl landbúnaði og dreifbýli.
Til þess að framfylgja slíkri stefnu var haftabúskapur nauð-
Sigurjón Á. Ólafsson, Jón Baldvinsson, Héð-
inn Valdimarsson og Haraldur Guðmundsson
Spcgillinn, 7. apríl 1928
flokkurínn þá neytt oddaaðstöðu sinnar til að knýjafram kjördœmabreyt-
ingu, annaðhvort íanda stefnu sinnar um landið allt sem eittkjördæmi eða
sæst á tilhögun áþekka frumvarpi Hannesar Hafsteins, hefði það getað
breytt styrkleikahlutföllum stjórnmálaflokkanna til frambúðar og
framvindastjórnmálannaorðiðalltönnurenvarð.Alþýðuflokkurinnákvað
hins vegar að styðja ríkisstjórn Framsóknar án skilyrða. Sennilega eru
þetta örlagaríkustu mistökin í allri sögu flokksins.
Jón Baldvinsson var Jónasifrá Hriflu alltaf leiðitamur, en Gylfa finnst
óskiljanlegt að Héðinn Valdimarsson skyldi ekki þá taka upp slaginnfyrir
stefnu flokksins í kjördœmamálinu.
kjördæmi.
Fyrir kosningarn-
ar 1956freistuðu Al-
þýðuflokkurinn og
Framsóknarflokkur-
inn þess, að ná hrein-
um meirihluta á Al-
þingi út á minnihluta
atkvæða og mynda
einir stjórn. Þú telur
íbókþinni líklegt, að
ef þessi fyrirætlan
hefði heppnast, hefði
sú stjórn tekið undir
tillögur tveggja sér-
fræðinga frá AI-
þjóðagjaldey ri s -
sjóðnum „ um róttæk-
ar breytingar á upp-
bóta- og innflutn-
ingsgjaldakerfinu,
sem í raun og veru
jafngiltu breytingum
á genginu. “ Það hafi
verið alger höfnun
Alþýðubandalagsins,
sem kom í veg fyrir
það og í staðinn var
„ liertá haftakeifmu “
(bls. 17).'
Samt kemur á dag-
inn, þegar ný kjör-
dœmaskipan hafði
leitt fram ný valda-
hlutföll eftir seinni
kosningarnar 1959,
að „djúpstœður
ágreiningurkom í Ijós
milliflokkanna. Sjálf-
stæðisflokkurinn og
Alþýðuflokkurinn
vildu stefna að afnámi
h aft abúskaparin s.
Framsóknatflokkurinn
vildi byggja áfram á
þeirri stefnu, sem fylgt liafði verið afstjórn Hermanns Jónas-
sonar, enda liöfðu áhrifamenn innan flokksins viljað halda
þeirri stjómarsamvinnu áfram..." (bls. 17-18).
Sýnir þetta ekki einmitt, að hefðu áform Hrœðslubanda-
lagsins heppnast íkosningunum 1956,hefðiaðlíkindumaldrei
komið til afnáms haftabúskaparins með svo róttækum hætti
sem Viðreisnarstjórnin beitti sérfyrir, þar sem Alþýðuflokk-
urinn hefði tengst Framsóknaiflokknum svoföstum böndum,
að heldurhefði ekki komið til kjördœmabreytingarinnar 1959,
sem varð grundvöllur þess, að Alþýðuflokkurínn og Sjálf-
stæðisflokkurinn gáitu tekið liöndum saman um algera keifi-
sbreytingu ?
6