Vísbending - 18.12.1997, Qupperneq 23

V!
ísbending
Af bændum, vistarbandi og bílum
Jón Hjaltason sagnfrœðingur veltir fyrir sér áhrifum vistarbands á samfélag forfeðra okkar
Jón Hjaltason
Ljósmyndadeild Þjóðminjasafns íslands
Konur við fískvinnu
Yistarband nefndist lögheimilisskylda íslendinga á öldum
áður. Grundvaliarreglan var sú að í sveitum mátti
enginn búa án þess að vera skráður til heimilis: bónd-
inn á jörð sinni, eiginkonan hjá eiginmanni og landlausir hjá
húsbændum. Vinnufólk var ráðið í vist til eins árs í senn og var
í þann tíma ofurselt vilja bóndans á bænum. Þetta var vist-
arbandið. A undanförnum árum hafa ýmsir gengið fram fyrir
skjöldu og kennt vistarbandinu um stöðnun íslensks samfélags
um aldir. Og það er einmitt spurningin sem ég glími við hér á
eftir. Kom vistarbandið í veg fyrir þróun atvinnuvega á Islandi
á 17., 18. og 19. öld?
Ég veit ekki hvort þið hafið tekið eftir því, lesendur góðir, að nú um nokkra
hríð hafa tilvísanir í liðinn tíma verið ákaflega tíðar hjá íslenskum greinarhöf-
undum og er það vel. Það mætti jafnvel halda að upp væri risin ný sjálfstæðis-
bylgja, svo iðnir hafa menn verið við að draga lærdónta af sögunni.
Að vísu — og þetta skal rækilega undirstrikað — hafa þessir höfundar verið
á talsvert öðrum nótum en forverar þeirra er hófu íslenska sagnfræði á stall í
dagrenningu 20. aldar, fyrst og fremst til að sýna fram á ágæti íslensks samfélags
til forna og eðlislægan rétt Islendinga til að standa á eigin fótum, óbundnir
öðrum þjóðum. Þessi sögutúlkun hefur svo sannarlega verið víðs fjarri þotu-
aldarmanninunt. Grimm endurskoðun á fortíð íslendinga hefur átt sér stað,
óhreinu börnin hennar Evu hafa verið dregin fram hvert á fætur öðru og skítinn
lagt um allar sveitir.
Hneppt í „heljarbönd“
Til að gefa ykkur niðurstöðurnar beint í æð skal ég vitna í nýjustu útleggingar
þessara endurskoðunarsinna. Minn ágæti vinur og lærifaðir, Bárður G.
Halldórssonar, skrifar í Morgunblaðið þann 21. september síðastliðinn: „Með
afnámi vistarbandsins og upphafi þéttbýlismyndunar urðu fyrst til forsendur
nútímasamfélags þar sem heljarbönd landeigenda voru leyst af landslýðnum.“
Guðmundur Andri Thorsson hamrar sama járnið í grein sinni um Jón
Thoroddsen (sjá Mannlíf, 7. tbl 1997) og er sýnu afdráttarlausari en Bárður.
„Þilskip höfðu bylt forneskjulegum sjávarútvegi,“ skrifar Guðmundur Andri,
„fólk streymdi í þéttbýlið hvað sem leið nöldri íhaldssamra bænda sem sáu eftir
þrælum sínum.“
Báðir leggja þeir Bárður og Guðmundur Andri út af sömu kenningunni en
hún er í hnotskurn þessi: Á öldum áður
fóra íhaldssamir bændur með völdin í
hinu íslenska samfélagi—þeir hnepptu
það í „heljarbönd“. Danskir ráðamenn
voru á hinn bóginn framfarasinnaðir
hugsjónamenn sem reyndu hvað þeir
megnuðu að þrýsta Islendingum fram
um veg í verklegum efnum og til frek-
ara lýðfrelsis. Gegn þessu stóðu áður-
nefndir bændur (eða ,,landeigendur“)
og beittu fyrir sig vistarbandi. Sjávar-
út vegur var þei m sérstakur þy rn i r í aug-
um og því heftu þeir viðgang hans eins
og þeir frekast megnuðu. En sam-
kvæmt kenningunni var sjávarútveg-
ur eina hjálpræðið er megnaði að fley ta
íslendingum inn í 20. öldina. Þannig
voru það íslenskir bændur, en ekki
Danir eins og okkur hefur verið kennt
í skólum til skantms tíma, er um aldir
stóðu framförum Islands fyrir þrifum
og beinlínis spyrntu gegn þeim.
Ý msir hafa svo orðið ti 1 að hnýta við
þessa vistarbandskenningu „þrælahug-
myndinni“ sem Guðmundur Andri vík-
ur að. Hefur þá steininn fyrst tekið úr
og bændur ekki einasta kallast íhalds-
kurfar heldur einnig þrælahaldarar og
jafnvel sadistar hjá þeim sem lengst
hafa gengið þessa braut.
Vistarbandið hefur verið lykilhugtak
í þessari urnræðu endurskoðunarsinna.
Það var tæki bænda til að tryggja sig í
sessi en ley sing þess var ávísun á frarn-
farir sem fólust fyrst og fremst í aukn-
urn sjávarútvegi og þá um leið vaxandi
þéttbýlismyndun.
Nú langar mig til að reyna svolítið á
þolrif lesenda og biðja þá að hyggja
með mér að þessari fjölþættu vistar-
23