Vísbending - 18.12.1997, Side 27

hafa lagt á það ofuráherslu að létta allri eymdarábyrgð af
Dönum. Þeir áttu að vísu eyjuna og fóru með yfirstjórn
hennaren máttu sínlftilsgegníslenskalandeigendaaðlinum.
Þessi söguskoðun er óneitanlega skemmtileg — en röng
— og færir okkur ekki nær skilningi á fortíð íslensku þjóð-
arinnar. Allir stjórnendur, hvort sem það eru forstjórar,
ráðherrar eða aðrir, vita hversu viðhorf og sannfæring hafa
mikið að segja. Hafa menn trú á því sem þeir eru að gera?
Leggjast allir í fyrirtækinu áeitt um að láta drauminn rætast
og vinna að framgangi hans? I sögunni köllum við þetla
tíðaranda. Hann er sannfæring sent gegnsýrir samfélagið
og leiðir það á vissar brautir, sem þurfa þó ekki endilega að
vera þær réttu.
Skurðgoð samtímans
Til að taka dæmi úr nútímanum má benda á bílinn og
þann virðingarstall sem við höfum hafið hann á. Bíllinn
er skurðgoð samtímans og þrátt fyrir að við ráðum engan
veginn við þetta tæki (eins og sannast á hverju ári í fjölda
bílslysa) virðast raunhæfar aðgerðir til úrbóta langt undan.
Ég velti því stundum fyrir mér hvort afkomendur okkar
muni ekki líta með sama hryllingi og skilningsleysi á að-
gerðarleysi okkar gagnvart bílnum og við á fátækrafram-
færslu forfeðra okkar og atvinnuhætti.
Tíðarandi kostar
Einsetning skóla er annað dæmi um tíðaranda sem
ríður hér húsum og mun kosta samfélagið milljarða
áður en Iýkur. í mínum huga er ekki nokkur vafi á því að
starfsbróðir minn á ofanverðri 21. öld mun eiga í hinum
mestuerfiðleikumviðaðútskýraástæðureinsetningarinnar
í samhengi við meintan ávinning af henni. Þrautaráð hans
verður að leita skilnings á hugarfari fólksins er barðist fyrir
þessu kerfi því að skynsemina að baki mun hann ekki finna.
Á sama hátt komumst við ekki hjá því að athuga afstöðu
Dana til sjávarútvegs á öldum áður. Þeir réðu versluninni
og lengi eftir linun verslunarhafta áttu þeir mikil ítök í
kaupskap íslendinga. Oneitanlega höfðu þeir því alla burði
til að ýta undir sjávarútveg landsmanna, sjálfum sér til
hagsbóta. Þetta létu þeir þó undir höfuð leggjast. Að vísu
höfðu dönsk stjórnvöld uppi tilburði til að verðlauna út-
vegsmenn en staðreyndin er sú að Danir bjuggu ekki að
ríkri hefð í sjávarútvegi. Rétt eins og Islendingar höfðu
þeir, fram eftir öldum, verið að damla á árabátum og það
var ekki fyrr en 1876 að þeir eignuðust sín fyrstu þilskip,
töluvert á eftir íslendingum.
Danskt framtaksleysi
Hjá því gat ekki farið að þessi danski hugsunarháttur,
eða metnaðar- og framtaksleysi í flestu er laut að sjáv-
arútvegi, smitaði út frá sér á íslandi. Kannski eru gleggstu
dæmin þar um að hvorki Austfirðingar né Norðlendingar
tóku upp saltfiskverkun fyrir tilstuðlan Dana. Fyrir austan
voru það Færeyingar sem opnuðu augu manna fyrir gildi
söltunar en fyrir norðan norskir sjómenn. Dönsku kaup-
mennirnir slógu hins vegar ekki hendinni á móti saltfiskin-
um, ekki frekar en þeir höfðu neitað hákarlalýsinu áður. Og
það voru Norðmenn sem hleyptu af stað fyrsta síldaræðinu
við ísland laust fyrir 1870 en ekki Danir. Nokkrum árum
síðar, eða 1879, tók norski síldveiðiflotinn að moka upp
^sbending
síldinni íEyjafirði og ennbólaði ekkertáfrumkvæði danskra
útgerðarmanna.
Þessi dæmi sýna betur en nokkuð annað að herraþjóð
íslendinga var afskaplega ósýnt um allt er laut að fiskveið-
um. Til að bæta gráu ofan á svart voru Danir reiðubúnir að
vinna gegn þróun fiskveiða við Island ef þeir töldu það
þjóna hagsmunum sínum. Snorri Pálsson, verslunarstjóri á
Siglufirði, og félagar hans brenndu sig á þessu þegar þeir,
sumarið 1881, leigðu norskar skútur, mannaðarNorðmönn-
um, til að stunda þorskveiðar á Siglufirði. Fyrir þetta voru
þeir sekir dæmdir í hæstarétti á þeim forsendum að fisk-
veiðar við ísland mætti aðeins stunda á innlendum skipum.
Höfðu þeir þó áður verið sýknaðir heima í héraði og í hinum
íslenskalandsyfirrétti. Þeir voru meðöðrum orðum sýknaðir
afhinni íhaldssömu,fslensku valdastétten sektaðirafhinum
frjálslyndu Dönum og þeim settar ákveðnar skorður.
í þessu málaþrefi kemur sú athyglisverða staðreynd í ljós
að Snorri og félagar töldu skipaleiguna, með áhöfn, vera
eina úrræðið til að stunda fiskveiðar yfir sumarið því að
þeim hafði ekki lánast, hvorki fyrir sunnan né norðan, að
ráða fiskimenn á meðan heyannatímanum stóð.
Þarna kristallast enn og aftur sú staðreynd að ísland var
fyrst og seinast landbúnaðarsamfélag. Utgerðin var hliðar-
grein. Þrátt fyrir þetta má ekki láta eins og bændur hafi
beinlínis unnið henni allt það ógagn er þeir megnuðu. Það
er ekki sannleikanum samkvæmt.
Ofáir þeirra höfðu verulega búbót af fiskveiðum en færri
meðal þeirra vildu hætta verulegum fjármunum til útgerðar.
Og er hægt að lá þeim það?
Auðvitað má alltaf segja að þeir hefðu getað gert betur.
Það er til dæmis athyglisvert að Færeyingar voru farnir að
sækja til fiskveiða upp að Austurlandi strax 1871 og Norð-
menn hófu síldveiðidrift sína fyrir austan enn fyrr, eða
1867. Þarna sátu Austfirðingar eftir. Það sama má segja um
hina miklu útgerðarmenn við Eyjafjörð. Þeir settu bolfisk-
veiðar á hakann en völdu þess í stað að einbeita sér að
hákörlum. En um leið og fordæmin voru fengin tóku bændur
fyrir austan og norðan að veiða þorsk og síld til útflutnings
og í beitu.
Vistarbandið var ekki
haftið
Að öllu santanlögðu má vera orðið ljóst að íslenska
samfélagið, hvort heldur var á 17., 18. eða 19. öld,
hefði aldrei umhverfst úr bændasamfélagi í samfélag út-
gerðarmanna og borgara við það eitt að leysa vistarbandið.
Þekkingu skorti, einnig fjármuni, samtakamátt og áræði.
Það verður heldur aldrei litið fram hjá því að Islendingar
áður fyrr voru langflestir þeirrar skoðunar að sjávarútvegur
gæti aldrei orðið kjölfesta samfélagsins eins og landbúnað-
urinn hafði verið um aldir. Meðal herraþjóðarinnar var
heldur engin hefð fyrir sjávarútvegi. Þaðan kom því ekki
sú hvatning sem hefði ef til vill getað riðið baggamuninn.
Það má líka velta því fyrir sér hvað þurfi til að bænda-
samfélag breytist f veiðimannasamfélag. Eða til að færa
þessa spurningu svolítið nær okkur í tímanum — hvað þarf
til að velta bifreiðinni af þeim stalli sem við höfum sett
hana á? Þó er bíllinn, þrátt fyrir allt, ekki sama haldreipið
í okkar augum og landbúnaðurinn var fyrir forfeður okkar
— eða hvað?
27