Frjáls verslun - 01.08.1940, Síða 15

nema erfiðleika úr býtum. Hann kom hr.eyf-
ingu á verzlunina, kom hreyfingu á hugi
manna, og hann plægði fyrir. Þeir, sem við
tóku, komu því ekki að óbrotnu landi, og áhrif
Þorláks voru svo mikil fram fyrir sig, að það
má segja um hann líkt og Gröndal segir í
Heljarslóðarorrustu um Alpafjöllin, að þar
megi enn sjá spor Hannibals í snjónum. Þor-
lákur er því faðir og upphafsmaður nútíma-
verzlunar á íslandi.
Þorlákur var fæddur á Breiðabólsstað á
Skógarströnd 31. ágúst 1838, sonur prestsins
þar, síra Ólafs Einarssonar, síðar prests og
prófasts á Stað á Reykjanesi, og konu hans
Sigríðar Þorláksdóttur frá Móum á Kjalar-
nesi. Var síra Ólafur sonur Einars Jónssonar
Verzlunarstjóra og síðar kaupmanns í Reykja-
vík, en Einar var bróðir síra Sigurðar á Rafns-
eyri, föður Jóns Sigurðssonar, og voru síra
Ólafur og Jón því bræðrasynir, en Þorlákur
og Jón öðrum og þriðja. Ingibjörg Einarsdótt-
ir, kona Jóns Sigurðssonar, var systir síra Ól-
afs og því föðursystir Þorláks, svo að það var
margtvinnuð frændsemi og venzl milli hans
og Jóns Sigurðssonar.
Hlaut Þorlákur í heimahúsum þá menntun,
sem þá tíðkaðist um sonu menntamanna, og
var svo til ætlazt, að gengi hinn svonefnda
menntaveg. Þetta fór þó á aðra leið, og mun
lund og hneigð Þorláks hafa valdið.
Öll æfi Þorláks sýnir, að hann var hugsjóna-
maður framar öllu öðru, og að hugsjónir hans
einbeindu honum að ákveðnu marki, sem hann
aldrei geigaði frá. Það eru hugsjónirnar, sem
gera Þorlák að verzlunarmanni og viðskipta-
frömuði, ekki vegna þess, að hann langi í
sjálfu sér til þess að afla sér fjár og frama á
því sviði, heldur vegna þess, að honum er það
Ijóst, að frelsi og velgengni þjóðarinnar er
fyrst og fremst komið undir heilbrigðri verzl-
un. Þar liggur fiskur undir steini, að grund-
völlurinn undir öllu starfi Þorláks er þjóð-
ernislegs eðlis, beinlínis pólitískur, eins og
sýnt mun verða af ritum hans og störfum. Þor-
lákur var maður stórgáfaður, og hugmynda-
flug hans var miklu ríkara og fjör hans miklu
meira en Islendinga almennt, enda virðist það
liggja í ætt hans; það var því ómögulegt að
stjóra hann niður við fjáraflaplön fyrir hann
sjálfan, og ekki heldur við embættismennsku-
staut.
Var Þorláki nú komið utan til Jóns Sigurðs-
sonar frænda hans í Kaupmannahöfn 1858,
og var hann þar til vors 1859, er hann fór
heim til íslands, en óljóst er við hvað hann
fékkst í Kaupmannahöfn. Hugur hans var þó
FRJÁLS YERZLUN
vafalaust við verzlun, og mun Jón sízt hafa
úr því dregið. Hefir þeim báðum óefað þótt
fýsilegast, að Þorlákur kynntist verzlunarhátt-
um með stórþjóðunum, og fyrir milligöngu
Jóns komst hann að sem starfsmaður hjá
skipamiðlurum nokkrum í Sunderland á Norð-
ur-Englandi, Peacock Brothers. Mun það hafa
verið einhverntíma um 1860, en með vissu er
hann þar fyrri part árs 1862, og sýnist þá hafa
verið þar alllanga hríð.
Þekkingu um vist hans og starf á Englandi
er eingöngu hægt að hafa úr allmörgum bréfum,
sem hann á Bretlandsárum sínum hefir ritað
Jóni Sigurðssyni, en þó svarbréf Jóns séu að vísu
ekki til lengur, svo kunnugt sé, gefa bréf Þorláks
ein mjög greinilega hugmynd um, hvað hann
hefir haft fyrir stafni, að hvaða marki hann
hefir keppt, og hvert traust Jón hefir borið
til hans. Bretlandsvist Þorláks hefir að líkind-
um verið um 13 ára löng, því haustið 1873
kvaddi hann England og fór til Kaupmanna-
hafnar á vist með Jóni Sigurðssyni, en hingað
til lands fluttist hann fyrst 5. júní 1875, og er
sú dagsetning eftirtektarverð. Þetta voru und-
irbúningsárin.
Þegar Þorlákur var kominn heim og búinn
að vera hér nokkur ár og var í þann veginn að
gerast kaupmaður sjálfur, gaf hann út litla
skáldsögu, „Mínir vinir“. Það var árið 1879.
Það má auðveldlega setja út á þetta rit sem
skáldrit, þó að það sé mjög læsilegt, en gildi
þess er í því fólgið, að þar setur Þorlákur fram
stefnuskrá sína um stjórnmál, verzlun og þjóð-
háttu, stefnuskrá, sem ekki hefir skapazt þá
í bili, heldur verið stefnuskrá hans og mark-
mið alla tíð frá því, að hann afréði að gerast
brautryðjandi á viðskiptasviði Islands og fór
til Englands. Bréf hans til Jóns Sigurðssonar
sýna alveg sama andann.
I þessari skáldsögu segir hann, að móðir
Kjartans, söguhetjunnar væri „stundum á-
hyggjufull um það, hvort Kjartan mundi reyn-
ast trúr og .einarður föðurlandsvinur, sem er
eitt af hinum fyrstu skilyrðum til að verða nyt-
samur borgari í mannlegu félagi“. Þetta var,
og átti að vera, undirstaðan undir starfi Þor-
láks og annara manna, að dómi hans. Sama
eða svipað kemur þráfaldlega fram í bréfum
hans úr Bretlandsverunni til Jóns Sigurðssonar.
I bréfi frá 7. nóv. 1872 segir hann: „menn eiga
að geta greint í sundur hverjir eru ærlegir Is-
lendingar, sem ei þykir minnkunn né skömm
að koma svo fram sem vera skal, og hina, sem
ekki geta gert sér neina hugmynd um þjóð-
erni“. Stjórnmálaskoðunin er í samræmi við
þetta. I bréfi til Jóns 28. októher 1869 ritar
15