Helgarpósturinn - 25.01.1996, Blaðsíða 6

6
aH
FIMMTUDAGUR 25. JANÚAR1996
Aö undanförnu hefur fólk tjáö sig opinskátt í fjölmiölum um reynslu sína af eiturlyfjum, um
eyöileggingarmátt efnanna og sóknina sem þessi vágestur er T hér á landi. Hvaö er til ráöa? Er lausnin að þyngja
refsingar viö fíkniefnaafbrotum og fylla fangelsin af fólki eins og gert er í Bandaríkjunum? Ættu yfirvöld kannski að
draga úr refsingum og jafnvel leyfa neyslu kannabisefna eins og gert er í Hollandi? Eru orsakir vandans framar ööru
félagslegar og efnahagslegar? Eru embættismenn ekki starfi sínu vaxnir í baráttunni við eiturlyfin? Hver er reynsla
fíkniefnaneytenda og fanga? Gísli Þorsteinsson bar saman sjónarmiö einstaklinga úr ólíkum þjóöfélagshópum til
refsinga í fíkniefnamálum, útbreiöslu og orsaka eiturlyfjaneyslu.
„16-17 ara unglingar breyttust
I forherta og miskunnarlausa
glæpamenn á Litla-Hrauni"
á umræðunni sem átt hefur sér stað í
fjölmiðlum.
„Það er staðreynd að refsingar leysa
ekki allan vandann. Þegar ég sat inni
varð ég oft vitni að því hvernig 16-17
ára unglingar breyttust í forherta og
miskunnarlausa glæpamenn með því
að komast í kynni við náunga sem
voru slæmir í eðli sínu. Ég tel mig
reyndar hafa komið í veg fyrir eitt siíkt
tilvik þegar ég tók að mér strák sem
var hálfvilltur þegar hann var settur
inn. Til allrar hamingju áttaði hann sig
fljótlega og breytti um lífsviðhorf. Það
er leiðinlegt þegar strákar eru sendir á
Litla- Hraun, því flestir eiga ekki heima
þar. Þeir eiga að vera á Kvíabryggju,
en stundum brjóta þeir af sér með því
að reykja hass og þá eru þeir oftast
sendir í hegningarskyni á Litla- Hraun.
Það er alröng aðferð.“
Sýnist þér dómar í fíkniefnabrot-
um vera þungir miðað við dóma í
öðrum afbrotamálum?
„Mér finnst mikið ósamræmi í refs-
ingum hjá þeim sem eru dæmdir fyrir
fíkniefnabrot og hinna sem eru dæmd-
ir fyrir önnur afbrot. Fíkniefnabrot eru
kannski skipulögð í langan tíma á með-
an önnur afbrot eru hvorki skipulögð
eða eru án ásetnings og kvikna af ýms-
um ástæðum. Af því leyti finnst mér
dómar í fíkniefnaafbrotum of vægir og
reyndar hef ég ekki séð þunga dóma
Iengi í slíkum málum.“
Er almenningur meðvitaður um
lengd og vœgi refsinga?
„Nei, oft og tíðum er krafan um
þyngri refsingar ekkert annað en
sleggjudómar. Almenningur fylgist
með því sem kemur fram í fjölmiðlum,
sem stundum gera ekki grein fyrir mál-
Fyrrverandi fangi á Litla-
Hrauni: Þegar ég sat inni
varð ég oft vitni að því
hvernig 16-17 ára unglingar
breyttust í forherta og mis-
kunnarlausa glæpamenn
með því að komast í kynni
við náunga sem voru slæmir
í eðli sínu.
• ____________ ■ _________
- segir fyrrverandi fangi sem sat þar í nokkur ár
Það er af sem áður var. Okkar
hrjóstruga land er ekki lengur
einangrað lengst úti í ballarhafi
fyrir straumum og stefnum erlendra
jjjóða. Með bættum samgöngum virð-
umst við tengjast erlendum áhrifum æ
sterkari böndum. Slíkar breytingar
hafa ætíð sína kosti og galla. Ljóst er
að einn af þeim annmörkum sem fylgja
nýrri heimsmynd er fíkniefnavandinn.
íslensk yfirvöld hafa í gegnum árin
ekki þurft að heyja stríð gegn út-
breiðslu fíkniefna eins ogyfirvöld í fjöl-
mörgum löndum í kringum okkur. Nú
kann að verða breyting þar á. Neyslan
virðist ná meira til yngra fólks en áður
og nýtt eiturlyf, Alsæla, hefur hafið
innreið sína hér á landi. Afleiðingar
neyslunnar eru skelfilegar, eins og
komið hefur fram í fjölmiðlum undan-
farna daga. í tengslum við aukna út-
breiðslu eiturlyfja hefur nýr hópur
sölumanna skotið upp kollinum; sölu-
menn sem eiga ekkert skylt við „góð-
kunningja lögreglunnar" sem ætíð
voru á vísum stað. Þessir nýju sölu-
menn dauðans virðast koma úr öllum
stigum þjóðfélagins og eru stundum
þeir aðilar sem fólk grunar síst af öll-
um. Þeir beita nýrri tækni við innflutn-
ing eiturlyfja og hafa þróað sölunet
sem lögreglan stendur stundum ráð-
þrota frammi fyrir. Almenningur virð-
ist gera sér ljósari grein fyrir hættunni
sem stafar af eiturlyfjum. í viðhorfs-
könnun sem var gerð í samvinnu við
Félagsvísindastofnun HÍ kom þannig
fram að 30% almennings telja að fíkni-
efnaneysla sé alvarlegasta afbrota-
vandamál í landinu.
í framhaldi af umræðu um þá stóru
vá sem fíkniefnavandinn er að verða
hér á landi hafa margir leitt hugann að
því hvort ekki sé skynsamlegt að
þyngja refsingar í slíkum málum. Al-
menningur og fjölmiðlar virðast oft
vera á einni skoðun: Þyngri refsingar
fyrir eiturlyfjasala. Það virðist síðan
reyndar eiga við í flestum málaflokk-
um þar sem krafist er harðari viður-
laga gegn glæpum.
I grófum dráttum má skipta við-
brögðum yfirvalda gegn fíkniefnaaf-
brotum í tvennt: í fyrsta lagi að beita
refsilögum til að stemma stigu við út-
breiðslu og neyslu þessara efna með
aðstoð lögreglusveita og annarra refsi-
viðurlaga. í öðru lagi er lögð áhersla á
fræðslu um áhrif fíkniefna og meðferð
fíkniefnaneytenda. Hér á landi hefur
fyrri leiðin verið valin. Þegar dæmt er í
málum sem tengjast eiturlyfjum er
refsingin ákveðin eftir magni, tegund,
verknaðaráformi og hagnaðarsjónar-
miði. Dómstólar geta dæmt einstak-
linga í allt að tíu ára fangelsi fyrir fíkni-
efnamisferli, en slíkir dómar hafa þó
enn ekki fallið. Þyngstu dómar eru
fjögurra ára fangelsi. Samkvæmt heim-
ildum blaðsins eru dómar að meðaltali
nú um 12-24 mánuðir fyrir fíkniefnaaf-
brot.
Það er því áhugavert að bera saman
viðhorf einstaklinga úr ólíkum áttum í
þjóðfélaginu til refsinga í fíkniefnamál-
Kerfið er eins
og nátttröll aftan
úr grárri forneskju
miðalda
Hvernig er refsingum beitt í löndum
í kringum okkur þar sem baráttan við
fíkniefnin á sér lengri hefð en á íslandi?
í Bandaríkjunum hafa yfirvöld í háa
herrans tíð reynt að berjast gegn fíkni-
efnavandanum með ströngum refsing-
um. Doktor Helgi Gunnlaugsson, lekt-
or í félagsfræði, hefur rannsakað og
kynnt sér þær leiðir sem Bandaríkja-
menn og Hollendingar hafa farið og
lætur í ljós efasemdir um ágæti slíkra
leiða.
„Fíkniefnavandinn er talinn eitt al-
varlegasta vandamálið sem herjar á
nútímasamfélag. í Bandaríkjunum hef-
ur baráttan við eiturlyfin leitt til öflugs
fangelsisiðnaðar. Síðan 1980 hefur
fjöldi fanga meira en tvöfaldast þar í
landi og tæp 60% þeirra eru inni vegna
fíkniefnamála í alríkisfangelsunum, og
um 30% í fylkisfangelsum. Til saman-
burðar sitja 5-11% fanga inni í íslensk-
um fangelsum vegna fíkniefnabrota.
Bandaríkjamenn fylla fangelsin af fólki
sem dæmt hefur verið í fíkniefnamál-
um, en þurfa um leið að sleppa út
nauðgurum, morðingjum og öðrum
sakamönnum til að skapa pláss.“
En hverju hefur þessi herferð
bandarískra yfirvalda gegn fíkni-
efnum skilað?
„Ekki nægilega miklu, því herferðin
kostar bandaríska skattgreiðendur
milljarða dollara á hverju ári og á
sama tíma hafa 45-60% gagnfræða-,
mennta- og háskólanema neytt eitur-
lyfja. Svo virðist sem ekki sé erfitt að
náígast þessi ólöglegu efni, enda er út-
breiðslan umtalsverð og algengari en
meðal flestra annarra iðnvæddra
þjóða — og það þrátt fyrir þung viður-
lög og mikinn viðbúnað yfirvalda. Ekki
má þó gleyma því að neysla fíkniefna
hefur að einhverju leyti dregist saman
á undanförnum árum, en er þó enn
umtalsverð."
Helgi segir að rót fíkniefnavandans
megi að miklu leyti rekja til félagslegs
bakgrunns þeirra sem misnota fíkni-
efni í Bandaríkjunum.
„Hér er um að ræða ýmsa minni-
hlutahópa sem eiga við margháttaða
félags- og efnahagslega erfiðleika að
stríða. Á íslandi er samfélagið mun
einsleitara og hefur einkennst af meiri
jöfnuði en gengur og gerist meðal
flestra annarra vestrænna þjóða. Sem
dæmi um þessa sýn á vandann má vísa
í tölur frá fíkniefnalögreglunni. Þar
kemur fram að um 40% þeirra sem
höfð voru afskipti af árið 1990 voru at-
vinnulausir, á meðan atvinnuleysi var
1-2% á ári. Tæp 40% til viðbótar til-
heyrðu ófaglærðri verkalýðsstétt.
Vandi vegna fíkniefna og annarra af-
brota verður því ekki eins djúpstæður
hér og þekkist víða erlendis, auk þess
sem fámennið gefur meiri möguleika á
óformlegu taumhaldi og eftirliti með
einstaklingum en víða annars staðar.
Orsakir fíkniefnavandans eru því fé-
lagslegar, en felast ekki nema að litlu
leyti í viðbrögðum yfirvalda eða þyngd
viðurlaga, og lausnir á vandanum ættu
að taka eitthvert mið af því. En vissu-
lega geta þessar forsendur allar breyst
og vandinn þar með um Ieið.“
„Við getum síðan skoðað land sem
um og hvaða leiðir séu færar í barátt-
unni við þau.
Doktor Helgi Gunnlaugsson, lektor
í félagsfræði við Háskóla íslands:
hefur tekið mun vægar á neyslu og
sölu fíkniefna. í Hollandi hefur neysla
og sala á kannabis verið gefin frjáls
með ákveðnum skilyrðum. Reyndar er
ræktun kannabis talin næstalgengasta
landbúnaðarframleiðsla HoIIands í
stað túlípana, einungis tómatar eru al-
gengari. Nú hafa sumar rannsóknir
bent til þess að slíkt hafi ekki aukið
neyslu á þessum efnum né leitt til
aukningar á glæpum sem rekja megi
beint til fíkniefnaneyslu. Þetta eru þó
umdeild atriði. Það má þó bæta því við
að neysla kannabisefna hefur ekki eins
djúpstæð áhrif og neysla sterkari efna.
í landinu er síðan ein lægsta fanga-
tíðni sem þekkist á Vesturlöndum, en
hefur farið vaxandi. Að því leyti er rétt-
arkerfið ekki þjakað af fíkniefnamálum,
en stjórnvöld annarra ríkja benda á að
landið sé að ýmsu leyti veiki hlekkur-
inn í varnarkeðjunni gegn útbreiðslu
fíkniefna í álfunni. Undirmálshópar
hvaðanæva úr heiminum sækja mikið
til landsins og hafa greiða leið frá land-
inu með fíkniefni.
Hér á landi sem annars staðar virkar
umfangsmikið og dýrt lögreglu-, dóms-
og fangelsiskerfi — sem er stefnt gegn
fíkniefnanotkun einstaklinganna — að
sumu leyti eins og nátttröll aftan úr
grárri forneskju miðalda, þrátt fyrir að
kerfið sé rekið í þágu mannúðar og í
ljósi almannaheilla. Það finnast ekki
neinar töfralausnir en fólk verður að
halda vöku sinni fyrir nýjum leiðum í
stað þeirra sem hafa ekki virkað nægi-
lega vel. Það hljóta að finnast aðrir
kostir en afskipta- og skeytingarleysi
frelsisins eða eftirlit lögreglu og fang-
elsanir," segir doktor Helgi að lokum.
Fyrrverandi fangi á Litla-Hrauni:
Óskráð lög hjá
fangavörðum að
leyfa hassreykingar
í klefunum
Á afviknum stað í miðbæ Reykjavík-
ur átti blaðamaður athyglisvert viðtal
við mann sem sat inni á Litla-Hrauni í
nokkur ár og hefur ákveðnar skoðanir
Doktor Helgi
Gunnlaugsson:
Orsakir fíkniefna-
vandans eru félags-
legar, en felast ekki
nema að litlu leyti í
viðbrögðum yfirvalda
eða þyngd viðurlaga
og lausnir á vandan-
um ættu að taka
eitthvert mið af því.