Helgarpósturinn - 29.05.1997, Blaðsíða 11

FIMMTUDAGUR 29. MAÍ1997
11
RR
Dómarar viö Hæstarétt íslands
Skildu ekki granchiöll
sakamálaréftarffarsins
Segja má að ekki standi
steinn yfir steini í íslenska
réttarkerfinu eftir ítarlega rann-
sókn Ragnars Aðalsteinssonar
á Guðmundar- og Geirfinnsmál-
um. Ekki einungis færir Ragnar
fram fjöldann allan af nýjum
gögnum og upplýsingum til
stuðnings kröfu Sævars Ciesi-
elski um endurupptöku mál-
anna heldur er niðurstaða hans
í sem stystu máli sú að dómarn-
ir hafi aldrei byggst á neinu
öðru en játningum sem fengnar
voru fram með andlegum og lík-
amlegum pyndingum. Lögregla
og saksóknari stungu undan
sönnunargögnum sem hefðu
getað sannað sakleysi og
skráðu aðeins það sem hentaði
við yfirheyrslur. Kórónan á
þessu íslenska miðaldakerfi er
svo Hæstiréttur íslands sem
misskildi grundvallarreglur
sakamálaréttarfars.
Fjölmargar lagagreinar voru
þverbrotnar hvað eftir annað á
þeim rúmlega fjórum árum sem
liðu frá því að Sævar Ciesielski
var handtekinn þann 12. des-
ember 1975 þar til Hæstiréttur
kvað upp dóm sinn 22. febrúar
1980. Síðan hafa komið fram
upplýsingar um pyndingar. í
greinargerð Ragnars koma fram
nýjar upplýsingar sem benda til
að lyfjagjöf hafi verið notuð
markvisst til að fá sakborninga
til að játa.
Nýir vitnisburðir
Sumt af þeim nýju gögnum
sem Ragnar Aðalsteinsson hef-
ur nú lagt fyrir Hæstarétt hefur
vissulega verið kunnugt um
nokkurn tíma. Þetta eru þó ný
gögn í þeim skilningi að hér er
um að ræða upplýsingar sem
hafa komið fram eftir að Hæsti-
réttur kvað upp dóm í málinu
1980. Ragnar lagði fyrir Hæsta-
rétt allnokkra nýja vitnisburði
sem benda til sakleysis sak-
borninganna eða eru að
minnsta kosti vísbending um að
atburðir hafi ekki getað gerst
með þeim hætti sem dómarnir
gerðu ráð fyrir.
Nefna má vitnisburði hjón-
anna sem ráku Alþýðuhúsið í
Hafnarfirði. Þar var Guðmund-
ur Einarsson á dansleik kvöldið
sem hann hvarf. Svo vildi til að
þau bjuggu nánast í næsta húsi
við Hamarsbraut 11 þar sem
Guðmundur átti að hafa látið líf-
ið.
Eftir dansleikinn í Alþýðuhús-
inu fóru hjónin heim til sín. Þau
fóru þó ekki strax að sofa held-
ur unnu fram eftir nóttu við
uppgjör og bókhald. Þau eru
þess bæði fullviss að engin um-
ferð hafi verið við Hamarsbraut
11 og þau urðu heldur ekki vör
við neinn hávaða sem þó hefði
verið óhjákvæmilegur ef þang-
að hefði fólk komið á leið í partí.
Ekki Kristján Viðar
Ein af meginstoðum dómanna
vegna Guðmundarmálsins var
vitnisburður tveggja stúlkna
sem sáu Guðmund Einarsson
ásamt öðrum manni í Strand-
götunni í Hafnarfirði eftir að
dansleiknum lauk. Þær voru
látnar bera kennsl á Kristján
Viðar Viðarsson við sakbend-
ingu. Að sögn Gísla Guðmunds-
sonar rannsóknarlögreglu-
manns sem sá um sakbending-
una hafði hún litla þýðingu
vegna þess að þegar hún fór
fram höfðu þegar birst myndir
af Kristjáni í blöðum.
Hitt skiptir þó meira máli að
stúlkurnar voru leyndar því að
Kristján Viðar var töluvert
hærri en Guðmundur. Það var
gert með því að láta hann
standa í röð nemenda í lög-
regluskólanum sem allir voru
um 1,90 á hæð. Þetta skiptir
meginmáli. Stúlkurnar tvær
voru þess nefnilega fullvissar
cdlan tímann að maðurinn sem
þær sáu með Guðmundi Einars-
syni í Strandgötunni hefði verið
lægri vexti en Guðmúndur. Guð-
mundur var sjálfur um 1,80 á
hæð. Vitnisburður Elínborgar
Rafnsdóttur og Sigríðar Magn-
úsdóttur er þannig allt í einu
orðinn nýtt gagn í málinu. Hann
sannar nefnilega að það gat ekki
hafa verið Kristján Viðar sem
þær sáu með Guðmundi í
Strandgötunni.
Líkamlegar pyndingar
Nýr vitnisburður Hlyns Þórs
Magnússonar, sagnfræðings og
kennara, sannar það sem vissu-
lega hefur margoft komið fram
áður, að sakborningar í Guð-
mundar- og Geirfinnsmálinu
voru beittir bæði líkamlegum
og andlegum pyndingum. Hlyn-
ur var fangavörður í Síðumúla-
fangelsi á þessum tíma. Hann
nefnir einkum tvennt í þessu
sambandi. Skúli Steinsson
fangavörður kaffærði Sævar Ci-
esielski í vatni. Hlynur véirð ekki
vitni að þessu sjálfur en heyrði
aðra fangaverði tala um það.
Vitnisburður Hlyns á í raun-
inni að nægja til að taka af öll
tvímæli um að Sævar hafi í raun
og veru verið látinn sæta þess-
ari meðferð.
Járnaðir og „strekktir"
Það hlýtur að flokkast undir
líkamlegar pyndingar að vera
járnaður á höndum og fótum
vikum saman. Sama er að segja
um það þegar fangar í Síðu-
múlafangelsinu voru látnir
liggja flatir á gólfinu og fótjárnin
fest við rúmfót en handjárnin
við borðfót. Bæði rúmflet og
borð voru að sjálfsögðu vendi-
lega fest í gólfið.
Heimildamynd Sigursteins Mássonar
hristi rækilega upp í mörgum íslendingum.
Margt af því sem fram kom í myndinni
er einnig að finna í greinargerð
Ragnars Aðalsteinssonar sem
Sævar Ciesielski hefur nú gefið út á bók.
Þar er þó margt ítarlegra og Ragnar
hefur einnig fengið aðgang að fleiri
gögnum en Sigursteinn.
að næturlagi inni í klefa sínum.
Framkoma lögreglumanna,
dómara og fangavarða í garð
sakborninganna var líka þess
eðlis að tala má um sálrænar
pyndingar. Svo virðist sem allir
sem að málinu komu hafi frá
upphafi verið sannfærðir um
sekt fanganna. Af þeim gögnum
sem nú liggja fyrir má kannski
orða það svo að sakborningarn-
ir hafi verið álitnir „almennt
sekir“, ef ekki um þessi tilteknu
manndráp þá um einhverja
aðra glæpi. Fangaverðir og lög-
reglumenn virðast jafnvel hafa
verið þeirrar skoðunar að sak-
Síðumúlafangelsið var illræmt og þar voru stundaðar pyndingar á föng-
um. Nú er fangelsið horfið eins og reyndar svo mörg önnur sönnungar-
gögn sem hefðu getað sýnt fram á sakleysi krakkanna sem voru dæmd í
Guðmundar- og Geirfinnsmálum.
Það var bannað á þessum
tíma að setja gæsluvarðhalds-
fanga í fótajárn, því síður var
heimilt að slíkt væri notað sem
refsing eða til enn frekari niður-
lægingar.
I Síðumúlafangelsinu kallaðist
það að menn væru strekktir,
þegar þeir voru fastir í þessari
stellingu. Af einhverjum ástæð-
um hefur hérlendis yfirleitt ver-
ið látið nægja að tala um „harð-
ræði“. Pyndingar virðast aðeins
eiga sér stað í útlöndum. Sá les-
andi sem efast um að „strekk-
ing“ sé pyndingaraðferð gæti
beðið maka sinn að binda sig á
höndum og fótum, festa böndin
við t.d. tvo miðstöðvarofna og
skreppa svo í bíó.
Sálrænar pyndingar
Munurinn á milli líkamlegra
og sálrænna pyndinga getur
verið nokkuð óljós. Þannig má
t.d. spyrja hvort það hafi haft
fremur líkamleg eða sálræn
áhrif á sakborninga að vera
settir í reykingabann, fá ekki að
hafa sæng, heldur verða að
liggja undir grófu ullarteppi, og
hafa ljós logandi í klefanum all-
an sólarhringinn. Öllum þess-
um aðferðum var beitt við sak-
borningana og raunar miklu
fleirum. Nefna má að nú skýrir
Erla Bolladóttir frá því að
fangavörður hafi „þuklað" sig
borningarnir væru sekir strax
með því einu að vera til.
Sönnunargögn látin
hverfa
Húsrannsókn var gerð heima
hjá Sævari eftir handtöku hans í
desember 1975. Ekki er margt
skráð um þá rannsókn. Lög-
regla tók þó í sína vörslu allmik-
ið af skjölum sem hún hugðist
rannsaka. Öll þau skjöl hurfu
síðan og raunar er sömu sögu
að segja um ýmsa hluti sem
voru í eigu Sævars á þessum
tíma. Virðist einna helst sem
lögreglan hafi gert búslóð hans
upptæka. Sævar hefur aldrei
fengið neitt af þessu aftur, hvort
sem því hefur verið hent eða
einstakir lögreglumenn slegið
eign sinni á einhverja eigulega
muni.
Hvort eitthvað í skjölum Sæv-
cirs kynni að hafa haft sönnun-
argildi í málunum er auðvitað
ómögulegt að segja nú. En sé
tekið tillit til framgöngu rann-
sóknaraðilanna í þessum mál-
um að öðru leyti má segja að
meiri líkur bendi til að þarna
hafi verið að finna einhverjar
upplýsingar sem gætu bent til
sakleysis. Svo mikið virðist ljóst
að þarna hafi ekki fundist upp-
lýsingar sem bentu til sektar
Sævars. Þá hefðu þessi gögn að
líkindum ekki „týnst“.
Fjölda gagna var stungið und-
ir stól. Nefna má fíkniefnarann-
sókn sem gerð var á því tímabili
sem Guðmundur Einarsson
hvarf. Hluti þess máls var gerð-
ur að umtalsefni í síðasta blaði.
Þá má nefna svonefnda Kefla-
víkurrannsókn sem Kristján
Pétursson og Haukur Guð-
mundsson áttu þátt í. Gögn
þeirrar rannsóknar munu á sín-
um tíma hafa verið afhent emb-
ætti ríkissaksóknara en Ragnari
Aðalsteinssyni hefur sem kunn-
ugt er verið meinaður aðgangur
Ragnar Aðalsteinsson. í greinar-
gerð sinni gefur hann í skyn að
dómarar Hæstaréttar 1980 hafi
varla veríð nógu vel að sér í undir-
stöðuatriðum lögfræðinnar til að
sleppa í gegnum lagadeildina.
að gögnum sem þar er að finna.
Fengu ekki að verja sig
Framkvæmd réttarhaldanna
yfir sakborningum í Guðmund-
ar- og Geirfinnsmálum virðist
hafa verið með fádæmum. í hér-
aði var réttarhaldið lengst af
fyrir luktum dyrum. Viðstaddir
voru löngum einungis dómar-
arnir og fulltrúar ákæruvalds-
ins. Sakborningar fengu ekki að
vera viðstaddir réttarhöldin
nema í undantekningartilvikum
og verjendur voru ekki boðaðir
nema þegar verið var að rétta
yfir skjólstæðingum þeirra. Þó
var þetta í raun allt eitt og sama
málið.
Engir verjendur voru við-
staddir þegar Gunnar Jónsson
var yfirheyrður. Hann var sótt-
ur til Spánar til að bera vitni og
virðist beinlínis hafa verið kom-
ið úr landi aftur áður en verj-
endur gætu spurt hann.
Það er þó lögbundinn réttur
sakborninga að fá að verja sig. í
því felst meðal annars réttur til
að kynna sér gögn málsins og
einnig réttur til að spyrja vitni
eða láta spyrja þau. Það er
ágætt dæmi um það hvernig
þessa réttar var gætt fyrir hér-
aðsdómi að tíu dögum eftir að
dómurinn var kveðinn upp
skrifaði Jón Oddsson, lögmað-
ur Sævars, bréf til ríkissaksókn-
ara og fór þess á leit að Sævar
fengi til aflestrar eintak af gögn-
um málsins!!!
Og ekki batnaði ástandið þeg-
ar málið kom fyrir Hæstarétt.
Þar var Sævar aldrei látinn gefa
skýrslu.
Fölsuð gögn fyrir Hæsta-
rétt
Eitt af þeim málsgögnum sem
fylgdu málinu til Hæstaréttar
var endurrit úr fangelsisdagbók
Síðumúlafangelsis sem upphaf-
lega var lagt fyrir héraðsdóm að
beiðni Jóns Oddssonar. End-
urritið var undirritað af Gunn-
ari Guðmundssyni, forstöðu-
manni fangelsisins, sem tók
fram að með undirskrift sinni
staðfesti hann að það væri rétt.
Endurritið var reyndar ekki
rétt heldur falsað. Þegar Ragnar
Aðalsteinsson lét gera nýtt end-
urrit kom í ljós að sleppt hafði
verið öllu því sem gat komið sér
illa fyrir ákæruvaldið og lögregl-
una. Ragnar nefnir 25 dæmi um
slíkt í greinargerð sinni og mun
þó ekki allt upp talið.
Játningar fengnar með
lyfjum?
Við rannsóknir Ragnars Aðal-
steinssonar á fangelsisdagbók-
um hefur komið í ljós að svo
virðist sem fangaverðir hafi
sjálfir ákveðið lyfjagjöf eða gefið
lyf samkvæmt fyrirmælum
rannsóknarmanna og virt að
vettugi fyrirmæli læknis um
lyfjagjöf. Meðan á rannsókninni
stóð voru sakborningum gefin
hugbreytingarlyf, lyf sem hafa
veruleg áhrif á hugsun, gera fólk
hálfsljótt og meðfærilegt.
Vanabindandi lyf á borð við
diazepam voru ýmist gefin í
stórum skömmtum eða tekin af
föngunum, e.t.v. beinlínis til að
framkalla fráhvarfseinkenni.
Guðjón Skarphéðinsson,
sem ekki dró framburð sinn til
baka í Hæstarétti, sagði í sam-
tali við Morgunblaðið 13. febrú-
ar í fyrra að sér hefði verið gefið
geðlyf sem hefði haft „geysilega
sterk áhrif“ á sig. Hann hefði
verið orðinn „algerlega glóru-
laus“ eftir nokkurra daga yfir-
heyrslur.
Misskilningur Hæstarétt-
ar
Frá sjónarmiði leikmanna er
Ragnar Aðalsteinsson yfirleitt
afar orðvar í skýrslu þeirri sem
hann skilaði til Hæstaréttar 21.
febrúar. Aðfinnslur hans, sem
vissulega eru mjög alvarlegar,
eru þó orðaðar mjög kurteis-
lega og um málsmeðferð Hæsta-
réttar er hann mjög gætinn í
orðavali. Þegar Ragnar hefur í
skýrslu sinni lokið við að út-
skýra einhver tiltekin afglöp
dómaranna með tilheyrandi til-
vísunum í þágildandi lög, reglu-
gerðir og alþjóðasamninga um
grundvallarmannréttindi kemst
hann gjarna svo að orði að ekki
sé ætlandi að Hæstiréttur hafi
vísvitandi farið rangt að og
hljóti því að verða að skoða nið-
urstöður réttarins um þetta til-
tekna atriði sem mistök.
Ragnar kveður þó í einstöku
tilvikum fastar að orði. Hann
segir t.d. almnennt um niður-
stöðu Hæstaréttar í Guðmund-
ar- og Geirfinnsmálum:
„Við athugun á dómi Hæsta-
réttar kemur í ljós að hann er
byggður á atvikum sem ný gögn
veita ábendingu um að eru röng
og að auki er hann byggður á
misskilningi á fyrirliggjandi
gögnum.“
Undir lok skýrslu sinnar víkur
Ragnar Aðalsteinsson á einum
stað að staðfestingu Hæstarétt-
ar á þeirri ákvörðun undirréttar
árið 1977 að meina sakborning-
um að tala við verjendur sína í
einrúmi. Hér hefur Ragnar eng-
in umsvif. Það má segja að hann
jarðsetji Hæstarétt íslands í
einni — afar kurteislega orðaðri
— setningu:
„Hér virðist um misskilning
Hæstaréttar á grundvallarregl-
um sakamálaréttarfars að
ræða...“
Og hvað skyldi þá standa eftir
af trausti okkar, borgara þessa
lands, á réttarkerfið, þegar
dómara Hæstaréttar skortir
grundvallarskilning á lögunum?
Jón Daníelsson