Alþýðublaðið - 21.09.1974, Blaðsíða 7

VERKALÝÐSHREYF-
INGIN OG FJÓL-
ÞJÓÐAFYRIRTÆKIN
Fjölskylda hinna stóru
Fjölþjóðafyrirtækin eru orðin
sllkt veldi, að verkalýðshreyf-
ingin verður nú að taka upp nýj-
ar og áhrifarikari aðferðir i bar-
áttu sinni fyrir jöfnuði og launa-
rétti. Þvi hefur verið spáð, að
árið 1985 muni milli 200 og 300
fjölþjóðafyrirtæki standa á bak
við um framleiðslunnar i hinum
vestræna heimi. Velta þessara
fyrirtækja fer oft fram úr
þjóðarframleiðsluverðmætum
þess lands, sem þau athafna sig
i, og vegna þess, hve viða þau
standa, stofna þau starfi verka-
lýðshreyfingarinnar i hættu.
Sala Ford-hringsins nemur
hærri upphæð, en þjóðarfram-
leiðsla Dana er. IBM og Chrysl-
er selja nú fyrir upphæðir sem
jafngilda þjóðarframleiðslu
Suður-Kóreu eða Filippseyja. A
lista, sem gerður hefur verið yf-
ir þau 100 lönd og fyrirtæki, sem
sýna þjóðarframleiðslu eða
veltu yfir tvo milljarða dollara,
eru nöfn 56 fyrirtækja og aðeins
46 þjóða. Þar að auki vex um-
setning fjölþjóðafyrirtækjanna
tvisvar til þrisvar sinnum hrað-
ar en aukning þjóðarfram-
leiðslu flestra rikja.
Með þvi að stofna dótturfyr-
irtæki út um allar jarðir hag-
nýta fjölþjóðafyrirtækin sér
hvern þann kost, sem hvert land
býður upp á og sniðganga með
öllu skyldur þær, sem atvinnu-
reksturinn þarf að sinna að boði
valdhafa hverrar þjóðar. Þann-
ig fer framleiðslan fram i einu
landinu, sölu og dreifingu er
stjórnað frá öðru og skattar og
gjöld svo greidd i þvi þriðja.
Þegar þannig er búið um hnút-
ana er það fjárfestingin erlendis
ein, sem hefur áhrif á gang
mála, og takmarkið að byggja
upp óbrigðultheimsnet sem yrði
óháð smærri hlutföllum hvers
lands fyrir sig.
Þessi fyrirtæki leggja sig i
framkróka um að tryggja sig og
sina, þannig að gróðurinn þurfi
nú ekki að eyðast i kostnaðar-
sömu efnahagsstrfði þeirra i
milli. General Motors og Fiat
hafa gert samning sin i milli,
US-Goodyear og Michelin hafa
ruglað saman nokkrum reitum
og einnig Fiat og Citroen. Það er
þvi ekki aðeins viðgangur fjöl-
þjóðafyrirtækjanna hvers fyrir
sig, sem skiptir máli, heldur og
það samstarf, sem þau eiga i
hér og þar til að tryggja aðstöðu
sina.
Standard Oii er hiuthafi i 20
öðrum hlutafélögum, þar á
meðal á það bróðurpartinn I
nokkrum ásamt Shell. Angarnir
teygja sig um Vestur-Evrópu
alla: Þýskaland, Frakkland,
Holland, Italiu og Spán. Breska
fyrirtækið ICI, sem er næst-
stærsta fyrirtæki heims á sviði
efnaiðnaðar, er einnig hluthafi i
ýmsum fyrirtækjum með helstu
keppinautum sinum i Belgiu,
Sviss og Danmörku svo dæmi
séu nefnd. Og ICI hefur heldur
ekki látið sér yfirsjást banda-
risk fyrirtæki. Shell á hluta i
fyrirtækjum með yfir 20 öðrum,
þar á meðal sinum helstu keppi-
nautum svo sem BP, Esso,
Texaco og Standard Oil, sem
fyrr er sagt.
Utan
seilingarfjarlægðar
Hvaða hlutverki gegnir svo
hvert einstakt riki i þessari
heimsmynd?
Meir en nokkru sinni áður er
verkamaðurinn fjarri þvi, sem
úr starfi hans verður. Margt af
þvi, sem verkalýðshreyfingin
hefur náð með harðri baráttu i
hverju landi fyrir sig, er nú i
mikiíli hættu vegna fjölþjóða-
tengsla risafyrirtækjanna. Æ
stærri hluti efnahagsþróunar-
innar er nú utan við seiiingar-
fjarlægð hinna einstöku rikis-
stjórna. Fjölþjóðafyrirtækin
ákveða verð, segja fyrir um
laun, fjarfesta og ráðstafa
gróða sinum án nokkurs tillits
til einstakra rikisstjórna, þjóð-
arhags eða efnahagsástands i
einu einstöku landi fyrir sig. Ein
af ástæðunum fyrir þeirri verð-
bólgu, sem nú tröllriður Vestur-
Evrópu og fleiri álfum, er það
lögmál, sem fjölþjóðafyrirtækin
starfa eftir: Gengdarlaus út-
þensla, stöðugt vaxandi fjár-
festingar á báða bóga, en út-
koman fyrir hvert land eru risa-
vaxnar truflanir á efnahags-
kerfi þess.
Innan þeirra greina, sem nú
þenjast hvað mest út, eins og
rafeindatækni, efnaiðnaðar,
oliu, plasts og lyfjaiðnaðar,
ráða um tiu risafyrirtæki ferð-
inni að öllu leyti. Þau gina yfir
50-80% framleiðslunnar og
ákveða verð án nokkurs tillits til
samkeppni. Aðeins fjárfesting-
arstefnan kemur til greina.
Samkeppnin er svo háð á öðrum
sviðum: sölutækni, stjórnun,
vöruvöndun og flýtinum við að
hagnýta sér stundarfyrirbrigð-
in, sem stöðugt skjóta upp koll-
inum meðal neytenda. Vöru-
verðið stjórnast þvi ekki að
hlutfallinu milli kostnaðar og
tekna heldur af fjármagnsþörf-
inni. Verðhækkanir endurspegla
þvi þörfina fyrir aukið fjármagn
til aukinna f járfestinga og þetta
afl ræður þróun efnahagsmála i
heiminum án nokkurs tillits til
þess, hvað rikisstjórnir ein-
stakra landa vilja aðhafast i
efnahagsmálum.
Fjölþjóðafyrirtækjunum fylg-
ir sivaxandi tækni til að leysa
mannshöndina af hólmi. Meiri-
hluti fjárfestingarinnar (um
65% að meðaltali) fer til alls
kyns tilrauna til að fækka
verkafólki við framleiðsluna.
Þetta skapar atvinnuleysi.
í Englandi er atvinnuleysið
stöðugt að aukast og nemur nú
um 5% þeirra, sem vinnufærir
teljast. í Canada eru yfir 700.000
manns atvinnulausir og hefur sú
tala aldrei verið hærri siðan i
striðslok. Og á ítallu, i Þýska-
landi, Frakklandi og Hollandi
eykst fjöldi atvinnulausra stöð-
ugt. Framleiðsla, sem sér
mörgum fyrir atvinnu fer stöð-
ugt minnkandi og i staðinn kem-
ur framleiðsla, sem fæðir færri
hendur.
Fjölþjóðleg
verkalýðshreyfing
Þetta er vandinn, sem verka-
lýbshreyfingin verður nú að
horfast i augu við. Verkalýðs-
hreyfingin verður að viður-
kenna hann, brjóta hann til
mergjar og haga aðgerðum sin-
um I samræmi við niðurstöður
sinar.
Verkalýðshreyfingin verður
að berjast á hverjum stað fyrir
sig og á alþjóðlegu sviði um leið.
Baráttuna verður að laga að
ólikum aðstæðum þeirra iðn-
greina, sem vaxa hægt eða eru á
hverfanda hveli, og hinna, sem
tútna út með hverjum deginum,
sem liður.
Það verður að endurskipu-
leggja alþjóðlega aðstoð við þá,
sem eiga i vinnudeilum á sinum
stað, og gera þessa samheldni
virka. Það verður að taka upp
sameiginlega samninga milli
landa og færa sig að þvi mark-
miði, að verkalýðshreyfingin
semji aðeins á fjölþjóðlegu
sviði, eins og fyrirtækin starfa
á.
Það liggur i augum uppi, að
verkalýðshreyfingin i hverju
landi fyrir sig stendur tæpt að
vígi, þegar meðlimir hennar
telja aðeins smáhluta af þvi
vinnuafli, sem fjölþjóðafyrir-
tækið hefur i þjónustu sinni út
um allar jarðir. Uppbygging
fjölþjóðafyrirtækjanna gerir
stjórnendur hverrar fyrir-
tækjaeiningar betur fært að
mæta verkföllum eða kröfum
verkalýðshrey fingarinnar.
Framleiðsluna má þá bara
flytja til annarrar fyrirtækja-
einingar i öðru landi eða þá að
hægt er að gripa til birgða ann-
arra fyrirtækjaeininga.
Barátta gegn einu fjölþjóða-
fyrirtæki — ef I henni taka þátt
allir verkamenn þess fyrirtækis
iöllum löndum, sem það starfar
I, er raunhæfari og sterkari en
barátta innan heillar iðngreinar
sem aðeins fer fram með einni
þjóð i einu.
Verkalýðshreyfingin er nú að
stlga fyrstu sporin i strangri
göngu. Byrjað hefur verið á þvi
að safna gögnum og upplýsing-
um um 40 stærstu fjölþjóðafyr-
irtækin i efnaiðnaðinum til að
leggja grundvöll að þvi, að fjöl-
bjóðafyrirtækin eigi við fjöl-
pjóðaverkalýðshreyfingu. Leið-
in verður ekki auðfarin, en hver
sigur og hver áfangi mun breyta
stöðu verkalýðshreyfingarinnar
I heiminum smátt og smátt, þar
til hún ein stendur uppi sem það
afl, sem hinn einstaki verka-
maður getur ótrauður sett sitt
traust á.
(Þýtt og endursagt
úr norsku (AP).)
Dr. Kjartan Jóhannesson:
eru ýmist að öllu leyti I eigu
Alusuisse, eins og Isal, ellegar
að hluta. Þessi fyrirtæki eru i
nokkrum Evrópulöndum i Ame-
riku og viðar. Bauxitnámur eru
m.a. tiltölulega nýlega teknar
til starfa i Astraliu, og hefur
vaxandi hluti súráls til ISAL
komiðþaðan á undanförnum ár-
um.
í samningnum milli rikis-
stjórnar íslands og Alusuisse
eru ýmis ákvæði varðandi
rekstur Isals, sem tryggja eiga
hagsmuni Islendinga. Þannig
eru ákvæði um það, að tveir
stjórnarmenn af sjö skuli til-
nefndir af rikisstjórninni, þótt
Islendingar eigi ekki hlut i verk-
smiðjunni. Getur rikisstjórnin
Islenska álfélagið h.f. (ISAL)
er að öllu leytii eigusvissneska
fyrirtækisins Alusuisse, en
starfar samkvæmt sérstökum
samningi, sem tryggja á áhrif
tslendinga á stjórn fyrirtækisins
og islenska hagsmuni að öðru
leyti, m.a. með tilliti til skatt-
tekna af rekstri þess.
Höfnin i Straumsvik er hins
vegar eign Hafnarf jarðarbæjar,
og annast hann stjórn hennar.
Isal hefur þó tekið að sér að
standa undir stofnkostnaði
hafnarmannvirkjanna gegn þvi
að njota forgangs um notkun
hafnarinnar.
Alusuisse er fjölþjóðafyrir-
tæki með aðalstöðvar i Zurich i
Svisslandi. Dótturfyrirtæki þess
fyrir atbeina þessara fulltrúa
fylgst með rekstrinum og haft
áhrif á starfshætti fyrirtækisins.
Ennfremur er tilskilið, að
meirihluti stjórnarmanna skuli
vera islenskir rikisborgarar.
Frá upphafi hafa fimm stjórn-
armanna verið Islendingar.
I viðskiptum við fjölþjóðafyr-
irtæki þykir jafnan varasamt,
að fjölþjóðafyrirtækið hefur
bæði sölustarfsemi og hráefnis-
kaup dótturfyrirtækisins i hendi
sér og getur þannig haft afger-
andi áhrif á rekstrarafkomuna
og þá skattgreiðslur fyrirtækis-
ins. Þessu er lika þannig farið
hjá ISAL, að Alusuisse sér um
sölu álsins og súrálið kemur úr
námum þess. Til þess að mæta
þessari áhættu eru ákvæði um
það i ISALsamningnum, að
meginregla skattlagningar
skuli vera sú, að greitt sé gjald
af hverju útfluttu tonni af áli og
fer upphæð gjaldsins eftir
skráðu heimsmarkaðsverði á
áli, sem birt er reglulega i er-
lendum timaritum. Komi hins
vegar til þess að gjald þannig
reiknað fari fram úr 50% hagn-
aðar fyrirtækisins getur Isal
myndað skattinneign hjá rikis-
sjóði, sem notast til þess að
mæta hluta af framleiðslugjaldi
siðar. Þegar Isal notfærir sér
þetta ákvæði, hefur rikisstjórn-
in heimild til þess að tilnefna
aðila til þess að endurskoða
reikningana og eiga þeir þá að-
gang að bókhaldsgögnum Isal.
Þrátt fyrir ákvæði um skatt-
inneign, þegar gjaldið fer yfir
50% hagnaðar, verður Isal ætið
að greiða lágmarksgjald $12.50
á hvert útflutt áltonn eða kr. 106
milljónir á ári miðað við 72 þús.
tonna framleiðslu. Við hækk-
andi álverð og enga skattinn-
eign geta greiðslurnar orðið
langtum hærri. Þannig mun Isal
greiða um 60 milljónir á mánuði
um þessar mundir.
Þá eru i samningnum ákvæði
um, að ekki megi draga meira
úr framleiðslu hjá Isal en að
jafnaði hjá öðrum álverum und-
ir yfirráðum Alusuisse, en það
hefur þótt áhættusamt hjá fjöl-
þjóðafyrirtækjum, ab þau
drægu úr rekstri sumra fyrir-
tækja sinna til þess að halda
öðrum gangandi, þegar að
kreppir.
011 ofantalin ákvæði stefna
greinilega að þvi að gera áhættu
Islendinga af rekstrinum sem
minnsta en tryggja jafnframt
islenskt eftirlit og aðhald. Sama
gildir um rafmagnskaupin. Þau
verður Isal að greiða hvort sem
það notar orkuna eða ekki.
Tvö atriði er varða rekstur
Isal hafa e.t.v. verið öðrum óft-
ar til umræðu á undanförnum
árum, en það er verðlag raf-
orkusölunnar til fyrirtækisins
og mengun frá þvi. Strax i upp-
hafi gagnrýndu ýmsir orku-
verðið fyrir, að það væri of lágt.
Var þá á hinn bóginn bent á, að
hin miklu orkukaup réttlættu
lágt verð og gerðu hina hag-
kvæmu virkjun i Búrfelli mögu-
lega og arðsama, en án þessar-
ar orkusölu yrði sú virkjun ó-
framkvæmanleg. Með hækk-
andi orkuverði I heiminum og
vegna hlutfallslegra breytinga á
gengi erlendra gjaldmiðla hefur
raforkuverðið til Isal þó orðið
Landsvirkjun óhagkvæmara en
ætlað var i upphafi. Ýmsir
benda hins vegar á, að taka
verði tillit til framleiðslugjalds-
ins vib mat á orkuverðinu og lita
á þetta tvennt saman.
Að þvi er mengunarvarnir
varðar hefur veriö unnið að til-
raunum með hreinsitæki, sem
Jón Þórðarson, Reykjalundi
hefur hannað og hefur Isal
styrkt þær. Jafnframt hefur
‘ verið fylgst með tilraunum með
nýja hreinsunaraðferð, sem
dótturfyrirtæki Alusuisse i
Þýskalandi hefur gert að und-
anförnu. Þykja þær tilraunir
lofa góðu. Hvaða aðferð svo sem
valin verður, virðist einsýnt, ab
hreinsitæki verði sett upp fyrr
en siðar.
Svissneska fjölþjóða-
fyrirtækið Alusuisse er
eigandi að 106 fyrir-
tækjum í 27 löndum. Flest
eru fyrirtækin í heima-
landinu, 31 talsins, 11 eru
i V-Þýskalandi, 9 á (talíu,
7 í Bretlandi, 5 í Ástralíu
og Hollandi, 4 í Suður-
Afríku og Belgíu, 3 í
Nígeríu og Banda-
ríkjunum, tvö í Brasilíu,
Curacao, Svíþjóð, Frakk-
landi, Japan, Noregi og
Gineu og eitt i hverju
ef tirtaI inna landa:
l sla ndi, Danmörku,
Portúgal, íran, Austur-
ríki, Kanada, Costa-Rica,
Madagaskar, Sierra
Leone og Finnlandi.
Af þessum 106 fyrir-
tækjum á Alusuisse 100%
í 52 (þar á meðal Islenska
álfélaginu hf.) og í 31
fyrirtæki að auki á Alusu-
isse 50% eða meira. Þá á
fyrirtækið Lonza Ltd.
sem Alusuisse á 94,9% í,
hlut að 19 öðrum fyrir-
tækjum í Sviss, V-Þýska-
landi og Bandaríkjunum;
fimm þeirra að öðru leyti
og 50% eða meira í sjö.
I Finnlandi er Alusuisse
eigandi að einu fyrirtæki
að98%, í Danmörku á það
eitt fyrirtæki 100%, í Sví-
þjóð á það eitt fyrirtæki
100% og 50% í öðru og í
Noregi á það eitt fyrir-
tæki 100% og 74,8% í öðru
fyrirtæki.
STIRDARI SAMBUD YFIR- OG UHDffiMANNA
EN BESTU KJARASAMHMGAR ILANDMU
„Það væri ekki sannleikanum
samkvæmt að viðurkenna ekki
þá staðreynd, að samningavið-
ræður við Islenska álfélagið
hafa gengið mun greiðar og
verið með allt öðrum blæ en
samningaviðræður um hina
almennu samninga,” sagði Her-
mann Guðmundsson, formaður
Verkamannafélagsins Hlifar i
Hafnarfirði, þegar Alþýðublaðið
spurði hann um samskipti
verkalýðssamtakanna og
áliðjuversins. Og Hermann
bætti við að náðst hefðu
samningar, „sem telja verður
allsæmilega eftir atvikum”.
Um samskiptin að öðru leyti
sagði hann, að þau væru með
nokkuð öðrum blæ, en við ættum
að venjast á tslandi, „íslenska
álfélagið ber þess ótviræð
merki, að það er angi af alþjóð-
legu fyrirtæki. Það er sjáanlega
sniðið eftir erlendum fyrir-
myndum, enda viðurkennt af
stjórnendum fyrirtækisins, og
kerfi sem er alþjóðlegt þ.e.
gilda i þeim fyrirtækjum, sem
Sviss aluminium rekur viða um
heim.
Slikt á ekki við, hvað snertir
íslenskar aðstæður, nema að
takmörkuðu leyti enda hafa oft
orðið árekstrar af þeim sökum,
sem komast hefði mátt hjá. Bar
sérstaklega á sliku fyrstu
rekstrarár verksmiðjunnar.
Sem sagt alþjóðlegt yfirbragö
áliðjuversins hefur haft það i för
með sér, að öll viðskipti á milli
samningsaðila eru með öðru
sniði, en venja er til hér á landi
og má þar sérstaklega nefna
stirðari sambúð yfir- og undir-
manna.
— En nú hafið þið náð fram
ýmsum nýmælum i samningum
ykkar við áliðjuverið? —
— Já, það er rétt. I
samningunum eru ýmis
nýmæli, sem til bóta eru fyrir
starfsmenn i Straumsvik.
Nýmæli, sem ekki finnast i
öðrum samningum hér á landi.
— Hafið þið leitað eftir
upplýsingum erlendis frá, við
undirbúning samninga við
tslenska álfélagið? —
— Já, það höfum við gert. I
byrjun höfðum við samninga,
sem giltu þá i Noregi, til
nokkurrar hliðsjónar, og fyrir
tveimur árum sendum við tvo
menn til Noregs, til þess að
kynna sér kaup og kjör svo og
annað varðandi áliðjuverin þar
i landi. Og við munum að sjálf-
sögðu halda áfram að fylgjast
með þvi, sem gert er erlendis og
draga okkar lærdóm af þvi.
— Nú er þvi haldið fram að
hvergi þekkist hér á landi svo
góðir samningar sem þeir, sem
nú gilda við áliðjuverið? —
— Jú, mikil ósköp. Þetta
hefur oft verið sagt. Og það er
ekki fjarri sannleikanum, hvað
ýmis atriði samninganna
snertir. En vinnan i áliðjuverinu
er engin sæld og á sér enga hlið-
stæðu hér á landi.
— Hvernig standið þið að vigi
samanborið við önnur erlend
verkalýðsfélög, sem semja við
fyrirtæki sem áliðjuverið i
Straumsvik? —
— Þessari spurningu er mjög
erfitt að svarai þar kemur svo
margt til greina. Við saman-
burð við Norðmenn, eins og við
gerðum hann eftir athugun á
skýrslum fyrir tveimur árum
vorum við með hagstæðari
atriði á nokkrum sviðum, en á
eftir sums staðar. Hvernig þetta
er nú er i athugun. Aftur á móti
er ljóst að við erum hvað kaup-
gjald snertir langt á eftir verka-
fólki i áliðjuverum i Banda-
rikjunum og Kanada.
Auðvitað erum við ekki alls
kostar ánægðir með samninga
okkar við Isal, þótt margt hafi
þar náðst gott fram, og sam-
skiptin hafi lagast á undan-
förnum árum. Það er augljóst,
að við verðum nú óhjákvæmi-
lega að ná fram ýmsum
atriðum, sem við höfum áður
gert kröfur um, en ekki hafa
komist inn i samninga. Og
einnig verðum við að fá fram
ýmis atriði, sem reynslan hefur
sýnt að verða nú að komast inn i
nýja samninga okkar við Isal.
— Nú heyrist sú rödd æ meir,
að verkalýðsfélög i hinum ýmsu
löndum þurfi að þjappa sér
saman gegn fjölþjóðafyrir-
tækjum og koma svo nánu sam-
starfi að þau standi sem einn
aðili gegn einu fyrirtæki. —
— Ég held að þetta sé
óhjákvæmileg þróun. Þab segir
sig sjálft, að þegar fyrirtæki er
komið I útibúum út um alla
veröld, þá þarf verkalýðs-
hreyfingin að svara á nákvæm-
lega sama hátt. Það eitt er rök-
rétt svar við tilkomu og þróun
hinna fjölþjóðlegu fyrirtækja.
o
Laugardagur 21. september 1974.
Laugardagur 21. september 1974.