Alþýðublaðið - 29.10.1979, Side 10

10
Alþýðublaðið 60 ára
Þann 29. október 1919 hóf göngu sína i Reykjavík
fyrsta dagblað íslenskrar alþýðu/ Alþýðublaðið. Fyrir-
tækið bar öll merki aðstandenda sinna: eins og alþýðan
var blásnauð á þessum tíma, svo var blaðið litið í
sniðum, og aðstaða þess frumstæð að ýmsu leyti. Blaðið
var aðeins 4 síður og þær litlar, aðeins 3 dá Ikar á síðu.
Launabir starfsmenn blaösins í
fullu starfi voru aöeins tveir, rit-
stjórinn Ólafur Friöriksson sem
skrifaöi iblaöiö áheimili sinu, þvi
ritstjórnarskrifstofurhaföi blaöiö
öngvar, og afgreiöslumaöurinn,
Sigurjón A. Óiafsson. Auk þeirra
voru nokkrir stúdentar viöriönir
blaöiö, en þeir fengu sáralitiö eöa
ekkert kaup fyrir störf sín.
Afgreiösla blaösins var I litlum
timburskúr, sem keyptur haföi
veriö og settur upp á lóöinni, þar
sem nú er Gamla bió. Skúr þessi
var kallaöur „Alþýöuhúsiö”. 1
skúrnum var einnig lítiö funda-
herbergi, þar sem haldnir voru
fundir i ýmsum félagsskap
alþýöunnar svo aö segja á
hverjum degi. Auk þess var þar
kvöldskóli verkamanna til húsa, á
þessum árum. Aö fjálfsögöu átti
blaöiö eöa alþýöusamtökin ekki
Frumherjarnir
Fyrsti ritstjóri Alþýöublaösins,
Ólafur Friöriksson, var fyrst og
fremst eldhugi og baráttumaöur.
Hann var alls óvæginn viö and-
stæöinga sina og alþýöunnar og
sparaöi ekki stóryröin i þeirra
garö, ef þvi var aö skipta, enda
var þaö venjan i blaöamennsk-
unni á þessum tima. Dæmi um
þennan málflutning má finna I
klausum þeim úr blaöinu, sem
birtar eru hér á öörum staö.
Ariö 1921 lenti Ólafur Friöriks-
son í miklum deilum út af rúss-
neskum dreng, sem hann haföi
ætlaö sér aö ganga I fööur staö.
Þessi drengur reyndist haldinn
alvarlegum augnsjúkdómi, og
vildi landlæknir þvi fá hann flutt-
an úr landi. Ólafur leit á þetta
sem pólitiskar ofsóknir á hendur
Jafnaöarmannafélag
Reykjavi'kur umboö handa
honum til þeirrar feröar, og lýsti
stuöningi viö stefnu Komintern.
Var þá Ólafi vikiö frá ritstjórn
Alþýöublaösins á ný, 18. október
1922, og viö tók Hallbjörn
Halldórsson.
Ólafur Friöriksson fékk fjóra
stúdenta til liös viö sig, þegar
Alþýöublaöiö var stofnaö. Þetta
voru þau Ingólfur Jónsson, Hend-
rik Ottósson, Siguröur Jónasson
og Dýrleif Arnadóttir. Ingólfur
var hægri hönd Olafs og sá um aö
koma blaðinu i gegn um prent-
smiðjuna, enda lærður prentari.
Hann skrifaöi og talsvert í blaöiö,
og fyllti i eyöur I þaö, ef vantaði
efni i þaö i prentsmiöjunni. ólafur
varoft langdvölum i burtu, og þá
kom þaö I hlut Ingólfs aö sjá um
blaöið. Ingólfur þýddi einnig
flestar framhaldssögurnar, m.a.
hinar geysivinsælu Tarzan-sögur
eftir Edgar Rice Burroughs.
Hendrik og Siguröur skrifuöu
nokkuö I blaðið, en Dýrleif mun
lltiö hafa skrifað i þaö. Þau
Dýrleif og Siguröur voru styst
þessara stúdenta viö blaöiö, en
Nokkuð er fjallaö um bók-
menntir I Alþýöublaöinu á þess-
um tima, og þar birtust m.a.s.
stundum ljóö.
Framhaldssögur voru I Alþýðu-
blaöinu frá upphafi. Sú fyrsta var
stutt, Mærin frá Orleans eftir
Mark Twain, sú næsta Koli kon-
ungur eftir Upton Sinclair. Af
öörum sögum fyrstu árin skulu
einnig nefndar Ævintýri eftir
Jack London i þýöingu Stefáns
Pjeturssonar, Æskuminningar
Iwans Turgenjews, og ekki má
gleyma Tarzansögunum eftir
Edgar Rcic Burroughs.
Auglýsingar eru helst haföar á
baksiöu blaösins fyrst i staö og á
3. slöu, ef þörf krefur. Annars er
litiö um auglýsingar i blaöinu
fyrstu ár þess, þráttfyrirþaö sem
segir i kynningargrein blaösins i
1. tbl.: „Auglýsingar býst blaöið
viö aö fá nokkrar: ekki af þvi aö
þaö ætli, aö auglýsendur veröi
almennt hlynntir stefnu þess,
hekiur af þvi aö þeir af þeim, sem
eru hygnir afyinnurekendur, sjái
sjer hag I þvi aö auglýsa I blaöi
alþýöunnar.”
FYRSTU ARIN
Alþýðublaðið 1919-1933
eigin prentsmiöju á þessum
árum, heldur var blaðiö jx-entaö i
prentsmiöjunni Gutenberg, sem
rekin var af sameignarfélagi
prentara.
Aðdragandi
Eins og segir I kynningargrein
á forsiöu 1. tbl. Alþýðublaðsins,
haföi Alþýöuflokkurinn lengi
fundiö nauösynþessaöhafa blaö I
Reykjavik, sem kæmi út daglega.
Reynslan haföi sýnt hér eins og
erlendis, aö alþýöan ætti viö
ramman reip aö draga, ætti hún
dagblaöslaus aö etja kappi viö
auövaldiö. Og þó aö vikublaöiö
Dagsbrún, undir skeleggri rit-
stjórn Ólafs Friörikssonar, hafi
að mestu bætt úr þörfinni út um
land, var ljóst, aö alþýöan þurfti
dagblaö þar sem orustan var
höröust — i Reykjavík.
Um leiö ogrætt var um stofnun
brauögerðar alþýöunnar, var
einnig rætt um nauösyn þess aö
stofna dagblað. Verö á brauöum
var óhæfilega hátt á þessum
árum, og var brauögerðinni ætlað
aölækka veröá þessum brýnustu
nauösynjum alþýöufólks. En
jafnframt var þaö von manna, aö
brauögeröingætistuttviö bakiðá
blaöaútgáfu alþýöusamtakanna.
Brauögerö alþýöufélaganna, eins
og Alþýöubrauögeröin var þá
kölluö, var stofnuð áriö 1917.
Fyrirtækiö gekk vel i upphafi, og
þaðgaf hugmyndinnium dagblaö
byr i seglin.
Haustiö 1919 stóöu fyrir dyrum
þingkosningar og seinna um
veturinn bæjarstjórnar-
kosningar. Þar var þvi komiö
nægt tilefni til aö láta til skarar
skrlöa. Og ritstjórinn var til
reiöu, enginn annar kom til
greina frekar en ólafur Friö-
riksson, sem þegar haföi reynsl-
una af ritstjórn Dagsbrúnar.
Nokkur deila varö um nafn
blaösins. Vildu sumir láta blaöiö
heita „Alþýðan”. Jónina
Jónatansdóttir, formaöur Verka-
kvennafélagsins Framsóknar
mun hafa gengiö af þeirri hug-
mynd dauöri. Hún sagöi á einum
þeirra fjölmörgu funda, þar sem
rætt var um stofnun dagblaös:
„Jæja, svo að þiö ætliö aö bjóöa
alþýöuna til kaups á götum
bæjarins fyrir tiu aura”. — Þá sló
þögn á fundarmenn, enda varö
Alþýðublaösnafniö ofan á á end-
anum.
sér, og neitaöi aö veröa viö til-
mælum landlæknis. Beitti hann
óspart Alþýðublaðinu fyrir sig i
þeirri rimmu, sem af þessu
spratt. En miöstjórn flokksins
samþykkti, aö deilur þessar væru
einkamál ólafs Friörikssonar, en
ekki flokksmál, og var ólafur
settur frá ritstjórn Alþýðu-
blaösins. Var þá formaöur sam-
bandsstjórnar Alþýöusam-
bandsins og þar meö Alþýöu-
flokksins, Jón Baldvinsson,
skráöur ábyrgöarmaöur blaösins
frá 22. nóvember til 3. desember
1921, en siöan var Halibjörn
Halldórsson ritstjóri biaösins 5.
til 10. desember.
Mikil tiöindi spruttu af þessu
svokallaöa „drengsmáli”. Kom
meira aö segja til bardaga, þó
ekki yrðu þeir blóöugir, og var
þetta kallað „Hvita striöiö”. Er
atburöarásin rakin á öörum staö
hér iblaðinu. Eftir „hvita strlðiö”
tók óiafur Friöriksson aftur viö
ritstjórn Alþýöublaösins, og var
nú ritstjóri frá 11. desember 1921
til 18. október 1922.
Ymsir úr rööum „betri borgar-
anna” héldu aö „hvita striöiö”
væri upphaf kommúnistabylt-
ingar á íslandi. En á þeim tima
voru ekki til nein kommúnista-
samtök á lslandi, þau mynduðust
fyrst upp úr „hvita strlðinu”.
Innan raöa Alþýöuflokksins voru
allt til 1930 bæöi byltingarsinnar
og aörir, sem vildu friösamlega
þróun i átt til þjóðfélags jafnaðar-
stefnunnar. Sú skoöun var líka
rikjandi í Rússlandi á þessum
tima, að kommúnistar ættu aö
vinna með jafnaöarmönnum og
leitast þá viö aö vinna alþýöu-
samtökin á sitt band meö starfi i
þeim. Baráttan millikommúnista
og lýöræöisjafnaöarmanna kom
ekki verulega upp á yfirboröiö
fyrr en siðar, en á þessum tima
veitti ýmsum betur, þó aö hinir
hægfara veröi yfirieitt aö teljast
hafa haft undirtökin.
Ólafur Friöriksson hallaöist aö
kommúnisma á þessum árum,
enda þótt hann hyrfi siöar frá
honum. Verður og óneitanlega
vart samúöar viö málstaö bolsi-
vlka I Rússlandi i fréttaflutningi
blaösins fyrstu árin. Ólafur Frið-
riksson sótti m.a. þing Alþjóöa-
sambands kommúnista i Moskvu
árin 1920 og 1921. Haustið 1922
bjóst hann enn til feröar á
Komintern-þing. Samþykkti
Hendrik skrifaöi i þaö lengi.
Ingólfur hætti snemma árs 1922,
og kom Erlendur Erlendsson tré-
smiöur, I hans staö. Erlendur
mun hafa verið stutt viö blaöiö.
Afgreiösiumaöurinn, Sigurjón
A. Ólafssœi, var einn af helstu
forvigismönnum sjómanna, og
var á þessum árum að hefja starf
sitt meöal þeirra. Hann var af-
greiöslumaöur til 1927, er hann
var kosinn á þing fyrir
Alþýöuflokkinn.
Efnisval
Efni Alþýöublaösins var á þess-
um árum mjög frábrugöiö þvi,
sem siöar varö. Dægurmálabar-
áttan skipar tvimælalaust önd-
vegi, en fréttir eru sagðar i sem
allra stystu máli. Langmest ber á
pólitiskum greinum i blaðinu, allt
frá smáklausum upp I greinar
sem birtast i nokkrum hlutum, en
mikið er um slikar framhalds-
greinar á þessum árum. Fáar
þessara greina eru skrifaöar
undir nafni, flestar eru skrifaöar
undir dulnefni eöa einhverju
merki, eða þær eru nafnlausar
meö öllu. Enginn sérstaklega
auökenndur leiöari er I blaðinu á
þessum árum. Mikiö er deilt beint
viö hin blööin, og talsvert er um
frásagnir af pólitiskum fundum.
Mikiöerfjallaö um bæjarmálefni
Reykjavlkur. Nokkuð er sagt frá
þvl sem geristinnanraöa alþýöu-
samtakanna, og fluttar fréttir úr
kjarabaráttunni.
Talsverter um fréttir i Alþýðu-
blaöinu, bæöi erlendar og inn-
lendar, en þær eru sagöar I mjög
stuttu máli og rey nt er aö láta þær
taka sem minnst pláss. Erlendu
fréttirnar eru einkum i formi ör-
stuttra simskeyta, en þó eru einn-
ig lengri klausur innanum og
jafnvel greinar um erlenda
stjórnmálaviöburöi, sem hæst
ber, stundum úr jafnaöarmanna-
blööum erlendis. Einnig birtust
þarna bréf frá velunnurum
blaösins aö utan. Nokkuö er um
fréttir og frasagnir af sérkenni-
legum atburöum og fyrirbærum
erlendis. Bæjarfréttir eru tals-
veröar I blaöinu. Flestar eru inn-
lendu fréttirnar I dálki, sem ber
yfirskriftina „Um daginn og
veginn”, þar eru bæöi innlendar
smáfregnir og gagnlegar til-
kynningar, sem nú færu á dag-
bókarsíöur blaöanna, t.d. um
skipaferöir.
Uppsetning
Um uppsetningu efnis i Alþýöu-
blaöinu fyrstu árin segir Kristján
Bersi ólafsson m.a. i grein I 50
ára afmælisblaöi blaösins:
„Þegar fyrstu árgöngum
Alþýöublaðsins er flett vekur þaö
strax athygli hve frábrugðið allt
útlit blaösins og yfirbragö er dag-
blööum nútimans. Blaðiö var i
langtum minna brotiennú tiökast
meö dagblöö, og engin tilraun er
gerö til þess aö lyfta efninu meö
notkun fyrirsagna og mynda.
Fyrirsagnirerulbyrjunnær allar
eindálka, og greinar og fréttir
koma eins og i halarófu hver á
eftir annarri, ein greinin byrjar,
þar sem þeirri fyrri lýkur, hvort
heldur þaö er ofarlega i dálki, i
honum miöjum eða neöst á
slöunni. Eina efniö sem nær yfir
tveggja dálka rými eru auglýs-
ingarnar, en af þeim er heil siöa i
fyrsta tölublaöinu. Mynd sést
ekki I blaöinu fyrr en I 3. tbl., þá
er birt teiknuð pólitisk mynd, en
eiginleg fréttamynd kemur þar
ekki fyrr en 22. júni 1920. Sú mynd
er af Krassin, verzlunarfulltrúa
Sovétrikjanna i London, en hann
var mjög umtöluö persóna í frétt-
um á þeirri tiö. Eftir þaö birtast
myndir iblaöinustökusinnum, en
mjög eru þær sjaldgæfar fyrsta
áratuginn í sögu blaösins, og
raunar lengur.
Raunar veröur nokkur breyting
á uppsetningu blaösins fyrstu
árin, þótt ekki sé um neina bylt-
ingu að ræöa. En meö tlmanum
fer aö verða meira um aö tvi-
dálka fyrirsagnir séu settar yfir
einstakar greinar eöa fréttir, og
6. april 1920 gerist sá einstæði at-
buröur aö á forsiöu blaösins er
þriggja dálka fyrirsögn þ.e. fyrir-
sögn sem nær yfir siöuna þvera.
Fréttin undir þessari óvenjulegu
fyrirsögn fjallaði um stjórnar-
skipti I Danmörku og sigur
dönsku verkalýöshreyfingarinnar
i verkfallsbaráttu, sem haföi
staöiö yfir þar i landi. Þá breytti
það einnig svipmóti blaösins aö
nokkru, aö snemma árs 1921 er
fariö aö setja framhaldssögu
blaðsins á aöra dálkabreidd en al-
mennt var notuö, og var hún
prentuð jafnbrotin neðantil á
siöu. Framhaldssögurhöföu veriö
i blaöinu frá byrjun, en þangaö til
höföu þær verið undir eindálka
fyrirsögnum innan um annaö
efni. Þessi breyting mun hins
vegar hafa staöiö I sambandi við
þaö, aö nú var farið aö gefa sög-
urnar út sérprentaöar eftir aö
þær höföu birzt I blaöinu og var
fyrsta sagan sem þannig var
gefin út Ævintýri eftir Jack
London. Siöan voru aörar fram-
haldssögur einnig sérprentaðar,
þar á meöal Tarzan-sögurnar
sem Alþýöublaöiö hóf birtingu á i
ársbyr jun 1922 og uröu mjög vin-
sælar á næstu árum”.
Glöggt dæmi um þaö, hve laust
er viö aö fréttum sé slegiö upp, og
hve litiö ber á þeim á timabilinu
áöur en Finnbogi Rútur Valde-
marsson tekur viö ritstjórn
blaösins, má sjá i blaöinu haustiö
1929, en þá haföi þaö komiö út i
heilan áatug. Þetta haust var
framiö morö I Reykjavik, en þaö
er atburöur sem núna hefði
tvimælalaustkallaö á stóra fyrir-
sögn á forsiöu. En frá þessum at-
buröi er sagt í stuttri eindálka
frétt á 2. slöu blaösins, þar sem
tiltölulega litiö ber á henni.
Kosningar — Jón Bald-
vinsson á þing
Þegar Alþýöublaöiö hóf göngu
sina, átti Alþýðuflokkurinn engan
fulltrúa á þingi. Jörundur Brynj-
ólfsson haföi verið kosinn á þing
áriö 1916 sem fulltrúi Alþýöu-
flokksins á sameiginlegum lista
hans og Sjálfstæöisfiokksins
gamla „þversum”-armsins. En
Jörundur fhittást úr bænum um
þessar mundir, lagöi niöur þing-
mennsku og gekk i raöir Fram-
sóknarmanna. Viö landskjöriö
1916 fékk Alþýöuflokkurinn
aöeins um 7% atkvæöa, hvergi
nærri nóg til aö koma manni á
þing.
Fyrsta veturinn sem Alþýöu-
blaöiö kom út, fóru fram tvennar
kosningar, fyrst alþingiskosn-
ingar og slöan bæjarstjórnar-
kosningar. Þegar i fyrstu blöö-
unum var fariö aö ræöa um
alþingiskosningarnar, sem fram
áttu aö fara um miðjan næsta
mánuð, þ. 15. nóvember 1919.
Eins og vonlegt var, einbeitti
Alþýöublaðiö séraö kosningunni I
Reykjavik, enda útbreiösla þess I
upphafi nær einskoröuö viö höfuö-
borgina. Þar voru i kjöri af hálfu
Alþýðuflokksins þeir Ólafur
Friöriksson, ritstjóri og Þor-
varöur Þorvarðsson, prent-
smiöjustjóri I Gutenberg, en
þingmenn Reykjvikinga voru
aöeins tveir á þessum tima.
Kosningabaráttan var hörö, og
baröist Alþýöublaöiö af alefli, þó
aö sennilega hafi menn gert sér
grein fyrir þvi', aö sigurs yröi ekki
auöiö í þeirri atrennu. Þaö kemur
og f ram i grein I blaöinu tveimur
dögum eftir kosningarnar, áöur
en atkvæöi voru talin. Greinin
heitir „Meðan beöiö er.” Þar
segir:
„Hverjir verða þingmenn
Reykjavíkur nú?
Enginn veit þaö ennþá.
En hvernig sem kosningin
hefur fariö, þá er eitt vist: Al-
þýöan skal aö lokum gersigra,
eigi aöeins þetta kjördæmi,
heldur allt landiö.
Næstu kosningar eru bæjar-
stjórnarkosningar, sem fram
eiga aö fara I janúar. Fyrsta
kosningaræöan þeim viövikjandi
var haidin i gær á Hásetafélags-
fundi: Héöan af veröur látlaust
barist, þar til Alþýðuflokkurinn
ræöur á Islandi.”
Úrslit kosninganna i Reykjavik
uröulika þau , aö allmikiö skorti
á aö Alþýöuflokkurinn kæmi
manni aö. En kosningaúrslitin
sýndu þó, aö Alþýðuflokkurinn
var oröinn allstór flokkur í
Reykjavik.
Fyrir bæjarstjórnarkosning-
arnar 31. janúar 1920 baröist
Alþýöublaöiö einnig kappsam-
lega. Kjósa átti sex menn til
bæjarstjórnar, og var viöhöfö
listakosning. Orslit uröu þau, aö
af lista Alþýöuflokksins hlutu
kosningu tveir fulltrúar, ólafur
Friöriksson og Jónina Jónatans-
dóttir, formaöur Verkakvenna-
félagsins Framsóknar.
Haröasta kosningahríöin, sem
Alþýöublaöiö háöi á berskuárum
sinum, var þó án efa fyrir
alþingiskonsingarnar I Reykjavik
5. febr. 1921. Þingmönnum
Reykjavlkur haföi verið fjölgaö
úr tveimur i fjóra og nú gat
Alþýöuflokkurinn gert sér nokkr-
ar vonir um aö koma manni aö i
Reykjavik. I kosningabaráttu
þessari bar mikiö á ungum