Alþýðublaðið - 29.10.1979, Qupperneq 20

20
Alþýðublaðið 60 ára
Kommúnistaflokkurinn, stofnað-
ur 1930. Hann var deild i Alþjóða-
sambandi kommúnista, Komint-
ern, og fjarstýrður frá Moskvu.
Alþýðublaðiö gerði óspart gys að
linudansi kommanna. En þrátt
fyrir kreppuástand, sem yfirleitt
eykur fylgi öfgahópa, bitnaði
þessa nýja samkeppni siður en
svo á Alþýðuflokknum. Þvert á
móti vann flokkurinn glæsta sigra
á þessum árum.
1 janúar 1934 fóru fram bæjar-
stjórnarkosningar i Reykjavik.
Kreppan var i algleymingi meö
tilheyrandi atvinnuleysi, og til að
skapa aukna atvinnu lagði
Alþýðublaðið megináherslu á að
stofnuð yröi bæjarútgerö i
Reykjavik. Alþýðuflokkurinn
vann glæsilegan sigur í þessum
kosningum, fékk fimm bæjarfull-
trúa kjörna. En ihaldið var þó enn
i meirihluta, og bæjarútgerðin
varð að biða fram yfir strið.
Reykvikingar uröu enn aö sætta
sig viö ryökláfa einkaframtaks-
ins. , .
Um voriö 1934 voru svo Al-
þingiskosningar. Alþýðufiokkur-
inn vann þá stærsta kosninga-
sigur sinn, annan en
þann i fyrra, og fékk tiu
þingmenn. Andstæðingar Alþýðu-
flokksins vildu halda því fram, að
aukin útbreiðsla Alþýðublaðsins
væri orsök þessa mikla sigurs
Alþýðuflokksins. Þar kom þó
fleira til, sem auðvelt er að benda
á, t.d. haföi kosningaaldur veriö
lækkaður niður I 21 ár, og var tal-
ið að margt ungt fólk hefði kosið
Alþýðufiokkinn. Einnig hafði
verið felld niður sú takmörkun á
kosningarétti, að þeir, sem þegiö
hefðu af sveit mættu ekki kjós, en
það haföi lengi verið eitt af aðal-
baráttumálum Alþýðuflokksins
aö afnema það ákvæöi.
//Stjórn hinna vinnandi
stétta"
Eftir þennan kosningasigur
Alþýðufiokksins var mynduð sam-
stjórn hans og Framsóknar-
flokksins, „stjórn hinna vinnandi
stétta”. Haraldur Guðmundsson
varð ráðherra af hálfuAlþýðu-
flokksins I þeirri stjórn. Hann var
fyrsti ráðherra sem Alþýðu-
flokkurinn átti. Alþýðuflokkurinn
hafði ekki átt beina aðild að stjórn
áður, en veitti minnihlutastjórn
Framsóknarflokksins hlutleysi
1927-1931. Þá voru ákvæöi um það
I stefnuskrá Alþýöuflokksins, að
hann mætti aöeins mynda meiri-
hlutastjórn einn.
Aðalverkefni hinnar nýju
stjórnar var aö sjálfsögðu glfman
við kreppuna. Aöalúrræðið i
þeirri glimu var aö auka fjöl-
breytni útflutningsins. Fiskur
hlaut aö verða áfram aðaiút-
flutningsvaran, en lagt var kapp
á aö taka upp nýjar aðferðir á
honum. Fram aö þessu hafði nær
eingöngu verið fluttur út saltfisk-
ur og sildarafuröir. Saltfiskurinn
einn nam um eða yfir helmingi af
útflutningi landsmanna, og hann
var mest fluttur til eins lands,
Spánar. Má segja, að Spánverjar
hafi haft kverkatak á Islending-
um vegna þessa. M.a. urðu salt-
fiskútflytjendur aö greiða háar
fjárhæðir I mútur til spænskra
embættismanna, til að fá inn-
flutningsleyfi fyrir saltfiskinum.
Þessar greiðslur fóru I gengum
umboðsmenn á Spáni, og að sjálf-
sögðu var ekki unnt að ganga úr
skugga um það að peningarnir
kæmust nokkuð lengra en tii
þeirra.
Undir „stjórn hinna vinnandi
stétta” var gert mikið átak 1
sjávarútvegsmálum. M.a. var
sett á stofn Fiskimálanefnd, þar
sem Héöinn Valdimarsson starf-
aði mikiö, og átti hún aö hafa for-
göngu um nýjar veiði- og verk-
unaraðferðir á fiski. Merkasta
framtak nefndarinnar var aö
koma á fót hraðfrystiiðnaði I
landínu en hann var varla til þá.
Frystihúsin risu nú hvert af öðru,
og aflað var markaðar fyrir hraö-
frystan fisk, aöallega i Bretlandi.
Einnig var fyrir forgöngu nefnd-
arinnar hafin að nýju skreiðar-
verkun hér á landi, og hafnar
veiðar á nýjum fisktegundum.
Andstæöingar stjórnarinnar
gagnrýndu aðgerðir hennar I
þessum málum, en Alþýðublaðiö
fylgdi þeim fast fram.
Baráttumál
Af öðrum baráttumálum
flokksins, sem hæst bar á þessum
árum og I stjórnarsamstarfinu,
skal hér litiliega minnst á rafvæð-
ingu, alþýðumenntun, byggingar-
mál alþýðu og alþýðutryggingar.
Aukin rafmagnsnotkun til
heimilisþarfa og iðnreksturs var
meðal helstu baráttumála blaðs-
ins. Var fyrsta stóra skrefið i þá
átt stigiö með virkjun Sogsins,
sem blaðið haföi jafnan beitt sér
ötullega fyrir.
Aukin alþýöumenntun haföi allt
frá upphafi verið mjög til
umræðu i blaðinu. Barðist það nú
sem jafnan áður fyrir bættri að-
stööu til skólanáms. Fór að sjást
nokkur árangur þeirrar baráttu
eftir aö Haraldur Guömundsson
tók við yfirstjórn menntamála.
Arið 1936 voru sett ný og full-
komnari lög um fræöslu barna, og
sett voru lög um rikisútgáfu
námsbóka, sem urðu mikil stoð
barnmörgum heimilum. Ótölu-
legur sægur greina birtist i blað-
inu fyrstu áratugina I sögu þess
um nauðsyn skólabygginga, ekki
sist barna- og gagnfræðaskóla.
Blaðið barðist áfram fyrir um-
bótum i byggingarmálum alþýðu,
en fyrstu Verkamannabústaöirn-
ir höföu risið 1932, viö Hofsvalla-
götu i Reykjavlk. Alþýöutrygg-
ingar voru eitt helsta baráttumál
blaðsins, og þær voru loks leiddar
I lög 1936.
Virkjun gufuhvera
Eitt var þaö hjartans mál rit-
stjórans, Finnboga Rúts Valdi-
marssonar, sem langt átti i land
með að næðist fram á þessum
tima. Það var beislun gufuorku
þeirrar, sem fólgin er i Islensku
hverunum og jafnast fyllilega á
við þann auð, sem bundinn er i
orku fallvatnanna.
Einkum beindist athyglin að
þeirri orku, sem lá órannsökuð i
Henglinum, við bæjardyr Reyk-
vikinga. Um það mál voru skrif-
aðar nokkrar greinar I Alþýðu-
blaðið I júni 1934.
Gisli Halldórsson hét ungur
verkfræðingur, sem þekkti til
virkjana gufuhvera á Italiu en
þar hafði gufuorkan veriö beisiuð
I stórum stil. Hann skrifaði að
beiðni Finnboga Rúts grein um
þessar virkjanir, og það er tákn-
rænt að greinin birtist allra
fremst i fyrsta Sunnudagsblaði
Alþýöublaðsins.
En þaö var ekki almennur
skilningur á þessu máli, og ekki
var hafist handa næstu áratugina.
Að visu var lögð hitaveita til
Reykjavikur, en það er annað
mál og miklu minna. Það er ekki
fyrr en nú siðustu árin, meö
Kröfluvirkjun, að verulega er
hafist handa, og þá með þeim
flumbrugangi, sem alþjóð er
kunnur.
4 Klofningurinn 1938
Arið 1938 gerðust þeir atburðir i
sögu Alþýðuflokksins, sem lik-
lega hafa orðið flokknum til
meira tjóns en nokkuö annað.
Stór hluti flokksmanna undir for-
ystu fyrrverandi varaformanns
flokksins, Héðins Vaídimars-
sonar, hins vinsæla verkalýðs-
leiðtoga, gekk til liðs viö
Kommúnistaflokk Islands og
stofnaði nýjan flokk, Samein-
ingarflokk alþýöu — Sósialista-
flokkinn. Fyrsti klofningur Al-
þýðuflokksins 1930 var líklega ó-
hjákvæmilegur, en sá klofningur,
sem nú varð, var hörmulegur I
alla staði.
Mál þetta átti sér nokkurn að-
draganda, þótt ekki verði hann
rakinn hér nema rétt stiklað á
stærsu steinunum. Kommúnistar
höfðu komið manni á þing i fyrsta
sinn i kosningunum 1937, reyndar
3 mönnum, en Alþýðuflokkurinn
tapaöi jafnmörgum. Skömmu
eftir kosningarnar, 15. júli 1937,
fékk Héðinn, án undangengis
samráðs viö forystu flokksins
samþykkta I Verkamannafélag-
inu Dagsbrún, sem hann var for-
maöur fyrir, tillögu um tafar-
lausa sameiningu kommúnista-
flokksins og Alþýðusambandsins
(þ.e. Aiþýðuflokksins). Enda þótt
ýmsir helstu forystumenn
Alþýðuflokksins teldu að þarna
væri verið að fara inn á hættulega
braut, var kosin þriggja manna
samninganefnd til að ræða þetta
mál við Kommúnistaflokkinn, og
var Héðinn Valdimarsson ekki
meðal þeirra. Boðað var til auka-
þings Alþýðuflokksins haustið
1938 og þar var samþykkt
nær einróma, tilboö til
Kom m únis taf lokksi ns um
sameiningu flokkanna sem
tryggði lýðræöisjafnaðar
mönnum áhrif innan æðstu
forystu hins sameinaða flokks i
réttu hlutfalli við fylgi þeirra meö
þjóðinni, en andstæðingar sam-
einingarinnar innan Alþýðu-
floiksins töldu kommúnista stefna
að yfirráðum i hinum sameinaða
flokki. Var samþykkt á flokks-
þinginu, að ekki mætti vikja frá
tilboðinu, og kommúnistum sett-
ur frestur til 1. des. 1937 til að
svara þvi. Eftir 1. desember, er
ljóst var, að kommúnistar mundu
ekki ganga að tilboðinu óbreyttu,
hélt Héðinn áfram samninga-
makki við kommúnista i trássi
viö meirihluta flokksforystunnar.
A fundi I miðstjórn Alþýðuflokks-
ins þ. 9. febrúar var samþykkt að
vikja Héðni úr flokknum, 12 mið-
stjórnarmenn voru þvi samþykk-
ir, en 4 á móti. Þess var ekki langt
að bfða, að Héðinn stofnaði Sam-
einingarflokk alþýðu —
S ós i a 1 i s t a f 1 ok k i n n með
kommúnistum. Talsvert stór
hópur manna, einkum 1 Reykja-
vik, fylgdi Héðni I faðm
kommúnista.
Finnbogi Rútur hættir
Klofningsumrótið hafði mætt
mikið á Finnboga Rút. Hann var i
s a m n i n g a n ef n d i n n i við
kommúnista, og stóð dyggilega
við hlið Jóns Baldvinssonar, for-
manns Alþýðuflokksins, i þessum
deilum. Þetta var erfitt hlutverk,
og mikið starf, svo að kom niður á
starfi Finnboga sem ritstjóra
Alþýðublaðsins.
Jafnframt þessu var Finnbogi
farinn að starfa viö Menningar-
og fræðslusamband alþýðu, sem
gaf út töluvert af ódýrum bókum I
afar stóru upplagi á þessum ár-
um. Um áramótin 1938 og 1939
gerðist hann framkvæmdastjóri
Menningar- og fræðslusambands-
ins. Var tilkynnt i Alþýöublaðinu,
að ritstjórinn hefði tekið sér fri til
heilsubótar um óákveðinn tima
sér til heilsubótar, en Jónas
Guðmundsson væri ritstjóri og á-
byrgðarmaður blaðsins i fjarveru
hans. Stefán Pjetursson tók viö af
Jónasi 1. júli, en nafn Finnboga
Rúts var áfram i haus á forsiðu
blaðsins um eins árs skeiö. 1. júli
1940 var nafn hans endanlega
tekið af blaðinu.
Kjartan Ottósson tók sama:
SNARPAR BLAÐADEILUR
Oftsló i snarpa brýnu I islensku blöðunum meðan Finnbogi Rútur
var ritstjóri Alþýðublaðsins. Hér verða aðeins rifjuð upp litillega
þrjú mál, „kollumáliö”, „mjólkurmálið, ” og „Kveldúlfsmálið”.
Kollumálið
Málavextir i kollumálinu voru þeir, að Hermann Jónasson lög-
reglustjóri i Reykjavik var efsti maður á lista Framsóknarflokksins
viö bæjarstjórnarkosningarnar i Reykjavik 1934. Þá kom fram
kæra á hendur Hermanni fyrir að hafa skotiö æöarkollu úti I örfiris-
ey árið 1930, en æðarfugl var þá alfriöaöur. Fyrirskipaði dómsmála-
ráðherra, Magnús Guðmundsson málshöfðun á hendur Hermanni.
Þann 23. febrúar skrifaði Alþýðublaðið um alllangan sakamála-
feril eina vitnis ákæruvaldsins, eftir lögreglubókum Reykjavikur,
og kallaði vitnið þjóf og fleira i þeim dúr. Fyrir þetta var höfðað
meiðyrðamál á hendur ritstjóra Alþýðublaðsins en hann sýknaður,
það sem blaðið hafði ekkert sagt um manninn annað en það, sem
lesa mátti úr gögnum lögreglunnar.
Hermann var einnig sýknaður af ákærunni á endanum og átti
þetta mál sinn þátt i þvi að hann varð forsætisráðherra strax þá um
sumarið. Hins vegar má telja, að þetta mál hafi orðið banabiti
„Nýja dagblaðsins”, sem Framsóknarflokkurinn var nýbúinn að
hleypa af stokkunum. Það þótti heldur slælegt að þetta dagblað sem
rekið var með miklu tapi skyldi ekki geta varið Hermann, heldur
þurfti Alþýðublaðið að taka af þvi ómakið.
Mjólkurmálið
Mjólkurmálið var þannig vaxiö að við upphaf árs 1935 var gert að
skyldu aö gerislsneyða alla mjólk sem seld var i Reykjavik enda
var þaö sjálfsögð heilbrigðisráðstöfun. Þessi ráöstöfun var hluti af
nýskipan afurðasölumála bænda er „stjórn hinna vinnandi stétta”
lögleiddi. Mjólkursamsalan sem var rikisfyrirtæki tók alla
mjólkursölu isinarhendur. Þar með var tekið fyrir mjólkursölu frá
Mjólkurfélagi Reykjavikur og Korpúlfsstaðabúi Thors Jensen.
Morgunblaðið gerði þetta að pólitisku máli, og taldi þetta ofsóknir
á hendur þessum aðilum. Var skipulagt mjólkurverkfall og hús-
mæöur virkjaðar gegn hinni nýju skipan. En hér varð sem oftar litið
úr þvi höggi, sem hátt er reitt og hjaðnaði óróinn fljótlega.
Kveldúlfsmálið
Kveldúlfsmálið var langafdrifarikast þessara mála, það varð til
þess, að kosningunum sem halda átti 1938 var flýtt og þær haldnar
árið 1937. Héöinn Valdimarsson krafðist þess að útgerðarfyrirtækið
Kveldúlfur yrði tekið til gjaldþrotaskipta vegna gifurlegra skulda
fyrirtækisins við Landsbanka Islands. Þótti sýnt, að fyrirtækið ætti
ekki fyrirskuldum. Auk þess þótti félagið hafa fengið óeðlilegan
stóran hlut a f lánsfé, þvi sem til togaraútgerðarinnar rann.
Útgerðarfélagið Kveldúlfur var eitt allra umsvifamesta fyrirtæki
i landinu á árunum milli striða. M.a. hafði það lengi vel einkarétt á
saltfisksölu til Spánar, en sú einokun var afnumin af „stjórn hinna
vinnandi stétta”. Eigendur Kveldúlfs voru Thor Jensen, og synir
hans, þ.á.m. Ölafur Thors sem þá var formaður Sjálfstæðisflokks-
ins. Sjálfstæðisflokkurinn geröi þetta þvi að flokkspólitisku máli, og
hélt þvi fram, að Alþýðuflokkurinn væri að reyna aö koma höggi á
Sjálfstæðisflokkinn.
Framsóknarmenn treystu sér ekki til að ganga að Kveldúlfi.
Eftir kosningar eignuðust Kveldúlfsmenn óvæntan bandamann,
þar sem var Jónas Jónsson frá Hriflu sem um þessar mundir var
farinn að hugsa til samstarfs við Ólaf Thors, „brosa til hægri” eins
og þaö var kallaö. Ariö 1938 náöu sjálfstæðismenn og framsóknar-
menn samstööu um að lögfesta gerðardóm i togaradeilu. Alþýðu-
flokkurinn var i móti gerðardómi og sagði sig úr stjórninni. „Stjórn
hinna vinnandi stétta” haföi runnið sitt skeiö.
Vilhjálmur S.
Vilhjálmsson
Alþýðubiaðið minnist á afmæli
sinu Vilhjálms S. Vilhjálmssonar.
Hann var blaðamaður á vegum
þess 1926-46, iengur en nokkur
annar, og ritaði áfram i það til
æviloka þáttinn vinsæla „Hannes
á horninu”.
Vilhjálmur var meðal hinna
fyrstu er gerðu viðtöl að sérgrein
i islenskri blaðamennsku. Hann
hóf fjölþætt ritstörf önnur en
blaðaskrif siðari hluta ævinnar,
samdi fjörurra binda skálfsagn-
aflokk (Brimar við Bölkiett,
Krókalda, Kvika og Beggja
skauta byr) um árdaga verka-
lýðshreyfingarinnar I átthögum
sinum sunnanlands og smásagna-
safnið A krossgötum.en þar birt-
ist sagan „Nýtt hlutverk” sem
hefur verið kvikmynduð og flutt i
sjónvarpi, svo og margar bækur
fleiri, m.a. endurminningar Sig-
urðar Jónssonar (Sigurður i
Görðum), Eyjólfs Stefánssonar
frá Dröngum (Kaldur á köflum),
Páls Guðmundssonar á Hjálms
stöðum (Tak hnakk þinn og
hest) og Halldóru Bjarnadóttur
ennfremursamtalsbækurvið fólk
af ýmsum uppruna og þjóöfélags-
stéttum.
VSV fæddist á Eyrarbakka 4.
október 1903ogólstþarupp. Hann
lauk samvinnuskólaprófi 1925, en
tók brátt mikinn þátt i stjórn-
málum og félagsmálum og gerö-
ist skeleggur málsvari alþýðu-
samtaka og jafnaðarstefnu á
íslandi. Auk blaöamennsku og
ritstarfa varö hann þjóðkunnur af
flutningi erinda og þátta I út-
varpi. Hannlést snögglega 4. mai
1966. Vilhjálmur fatlaðist á
barnsaldri og var líkamlega veik-
byggöur, en stórhuga og baráttu-
glaður. Kona hans, Berþóra Guð-
mundsdóttir frá Haukadal i
Dýrafirði, var manni sinum ein-
stök hjálparhella.
Alþýðublaöiö komstsvo að oröi
i fréttinni um andlát VSV: „Meö
Vilhjálmi er fallinn i valinn sá
maður sem meira hefur skrifað
og starfað fyrir Alþýðublaðið,
meira barist fyrir þvi og málstað
þess en nokkur annar.” Starfsféi-
agar Vilhjálms mæltu eftir hann
ma. á þessa lund i tilefni af út-
för hans: Benedikt Gröndal:
„Vilhjálmur varð bæði sál og
samviska Alþýðublaðsins. Hann
kenndi f jölmörgum ungum blaða-
mönnum og varðþeim fyrirmynd
um marga bestu kosti blaða-
manns: árvekni, óseðjandi for-
vitni og áhuga á öllum hliðum
mannlegs lifs og siðast en ekki
sist: samúð með litilmagnan-
um.” Helgi Sæmundsson: „Hann
þekkti fjölda fólks um land allt,
kjör þess og hagi. Hann lét aldrei
á sér standa til fulltingis þeim
sem þörfnuöust hjálpar og lið-
veislu. Slik greiðasemi var
honum ástriða. HUn einkenndi
blaðamennsku hans og ritstörf.
Vilhjálmur hataði fátækt, ofriki
og vonleysi mátti ekki af þvfliku
vita.”
Vilhjálnur átti sannarlega þau
eftirmæli skilið.
Helgi Sæmundsson