Vísir - 16.03.1972, Síða 7

Visir. Fjmmtudagur 16. marz 1972.
cTVIenningannál
Ólafur Jónsson skrifar um leiklist:
SELJA LAND,
GRAFA BEIN
t Snorreddu hf: Fúí Arland: GIsli Halldórsson og Ugla: Margrét
Helga Jóhannsdóttir
Leikfélag Reykjavikur:
ATÓMSTÖÐIN eða NORDAN-
STULKAN
eftir Halldór Laxness
Sveinn Einarsson og Þorsteinn
Gunnarsson
færðu I leikritsform
Leikmyndir: Magnús Pálsson
Tónlist: Þorkell Sigurbjörnsson
Leikstjóri: Þorsteinn Gunnarsson
Okkar tími, okkar líf —
þaö er okkar fegurð, sagði
organistinn forðum í Atóm-
stöðinni. Atómstöðin á sinn
trygga stað í bókmennta-
sögu eftirstriðsáranna:
fáar bækur hafa talað
fyrir munn sinnar kyn-
slóðar með jafn-afgerandi
hætti sem hún. En skyldi
Atómstöðin enn i dag koma
heim við okkar tíma og
okkar líf, okkar heim — að
meir en aldarfjórðungi
liðnum frá þeim atburðum
sem hún spratt af og fjallar
um?
Ætli ekki það. Að minnsta kosti
er heimurinn enn i dag þessi
sama gamla atómstöð, og staða
Islands jafn ótrygg I heiminum nú
sem þá, þótt ef til vill sé hún meö
öðrum hætti. Vera má að færri
verði til þess nú en þá að taka
undir orðafar kalda striðsins i
munni dr. Búa Arlands: aö
heiminum sé skipt upp á milli
austurs og vesturs, kommúnisma
og kapitalisma. „Vigvöllurinn
liggur eftir öllum löndum, öllum
sjó, öllu lofti; en einkum þó gegn-
um vitund okkar sjálfra,”
stendur þar. Aftur á móti væri
hægurinn hjá að orða þessa hugs
un upp á nýtt við hæfi nýrra
tima: að heiminum sé skipt upp á
milli auðs og örbirgðar, rikra
þjóða og fátækra, tækniheims og
þriðja heims.
Um hitt er örðugra að spá
hvern hljómgrunn sögulausn
Atómstöðvarinnar kunni að eiga
sér enn i dag — sem er i stytztu
máli sú, að fögur sé hliðin, blómin
ófeig og bjargist jafnan af, trúin á
allifsbrekkuna grænu. Á bak við
alla briljanta orðaleiki organist-
ans, nútimalegan hugmynda-
forða Atómstöðvarinnar virðist
innst inni búa eins konar dulvituð
ihaldssöm þjóðernisstefna, meir
eða minna trúarmenguð, sem að
sönnu hefur orðið enn berari i
ýmsum seinni ritum Halldórs
Laxness.
Ihaldssöm þjóðrækni hefur
vissulega verið veigamikill
þáttur i alls konar islenzkri póli-
tik öll eftirstriðsárin, bæði i orði
og á borði, og hugmyndastefna
Atómstöðvarinnar sjálfrar hafði
áreiðanlega á sinum tima mikil
áhrif a pólitiska skoðanamótun.
Og nóg eru jafnan dæmin um
ýmiskonar plat-þjóðræknismál i
stil við uppistandið um bein
„listaskáldsins góða” sem svo
napurt gys er gert að i Atómstöð-
inni.
Stúlka að norðanog
pólitikin
Úr þvi sá siður hefur komizt á
að snúa sögum Halldórs Laxness i
leikrit var Atómstöðin augljós
lega nærtækt verkefni. Það verk
sýnist mér að hafi verið unnið
Iðnó með mjög viðlika hætti og
leikgerö Kristnihalds undir Jökli
áður og þar á undan íslands
klukkan: efni og atburðum sög-
unnar fylgt eins náið eftir og
möguleikar sviðsins leyfa, leik-
textinn þvi sem næst samhljóða
sögunni án umbreytinga eða við-
auka.
En þvi er ekki að neita að þessi
aðferð setur úrvali leiksins úr efni
sögunnar sin takmörk. I þessari
gerð verður ekki mikið úr né virð-
ist nein tilraun gerð til að virkja
upp á nýtt eða endurnýja póli-
tiskan hugmyndaforða Atóm-
stöðvarinnar — þótt hinni
pólitisku atburðarás úr sögunni
sé allskilmerkilega lýst. Svo ekki
sé annað nefnt að sinni er eftirsjá
i leikgerðinni að sjálfri lokamynd
skáldsögunnar: jarðarför ást-
magarins með Búa Árland i miðj-
um flokki pipuhatta. Er lýsingu
hans endanlega lokið fyrri en þar,
læstum inni i hinu fordæmda póli-
tiska kerfi sögunnar? En það
verður heldur ekki mikið úr póli-
tiska næturmakkinu, fundum út-
lendinga og innlendra ráðamanna
i húsi Búa — þótt ræðum forsætis-
ráðherra, drukkins sem ódrukk-
ins, sé svo sem til skila haldið.
Sjálftþaðsmellna „leikbragð” að
hafa ráðherrann aðeins leikbrúðu
i strengjum, rödd i hátalara er til
þess fallið að firra hinn beisklega
texta raunvirkni sinni.
Þannig mætti rekja fleiri dæmi
og efnisatriði sem litt er til skila
haldið i leikgerðinni. Og þvi er
fljótsvarað: þetta efni byggist á
frásögn og lýsingu frekar en sam-
tölum sem flutt verði litt eða ekki
breytt á leiksvið. Leikgerð Atóm-
stöðvarinnar er myndasaga upp
úr efni skáldsögunnar, ekki
dramatisk úrvinnsla hennar, og
gerir sem slik ráð fyrir þvi að
áhorfendur séu meir eða minna
kunnugir sögunni fyrir og komi að
leiknum með nokkuð mótaðar
hugmyndir um efni hans.
Eins og dæmi Kristnihalds og
tslandsklukkunnar sýnir leyfir
lika þessi aðferð einstökum efnis-
þáttum,ýmsum heilum mannlýs-
ingum og mörgum fleygum
snilliyrðum sagnanna að njóta sin
furðuvel á leiksviði, og verður
hver leikgerð likleg til vinsælda
að þvi skapi sem tekst að nýta
efnivið sagnanna að þessum
hætti.Af undirtektum áhorfenda á
frumsyningarkvöld að dæma er
engin ástæða til að efast um vin-
sældir Atómstöðvarinnar á kom-
andi vikum og mánuðum i Iðnó.
En vist má vera að hinar hjartan-
legu undirtektir bendi til að
ádeilubroddar sögunnar séu æði-
slæfðir i þessari gerð hennar.
Um einlægni og alþýðleik
Atómstöðin er frumraun Þor-
steins Gunnarssonar sem leik-
stjóra, en þeir Sveinn Einarsson
hafa i samlögum fært söguna i
leikbúning. Öneitanlega má viða
finna að óhjákvæmilegum sam-
drætti efnisatriöa i leikgerðinni,
sumstaðar sýnist teflt á tæpasta
vað um samhengi efnisins og rök-
visa atburðarás. Þá riður á að
leikendurnir, mannlýsingarnar á
sviðinu megni að fleyta leiknum
yfir hina dauðu efnispunkta án
þess misfellur sjáist. Það hygg ég
að takist allt á litið farsællega i
Iðnó — þótt i og með virðist leik-
endum liggja svo mikið á að
koma fram efni og atburðum úr
sögunni að þeir megi varla vera
að þvi að staðnæmast við hlut-
verkin, það sem fram er að fara á
sviðinu hverja tiltekna stund.
Þessa gætir einkum framan af
leiknum en hægist um þegar
lengra dregur og fram koma
heilar mannlýsingar og leikatriði
sem standast sérstök án stuðn-
ings af skáldsögunni. Þar munar
fyrstog mest um Uglu: ótviræður
leiksigur Margrétar Helgu
Jóhannsdóttur i hlutverkinu
fannst mér fyrst og fremst að
þakka einlægni, fullkomnum
náttiirlegleik stúlkunnar i með-
förum hennar þótt vera megi að
eitthvaðskorti á fyllstu leiktækni.
Eitt af þvi sem skemmtilegast
er við leikgerðir eftir sögum Hall-
dórs Laxness er hvernig þær leiða
i ljós og njóta sjálfar göðs af
efniskjarna alþýðlegs raunsæis i
ýmsum mannlýsingum hans —
einnig þeim sem stilfærðastar
sýnast, svo sem eins og guða, lög-
reglu og sveitamanna i þessum
leik. Það þarf ekki að spyrja að
Brynjólfi Jóhannessyni i mynd og
liking Útigönguhrossa-Fals i
Eystridal: enn einn eilifur sveita-
maður, dreginn örfáum klárum
dráttum. Einnig Kleópatra, gleði-
konan mikla, einhver spaugi-
legasta mannlýsing leiksins i
meðförum Margrétar ólafs-
dóttur, reynist óbrotin alþýðu-
stúlka með smáborgaralegan
lifsdraum og faðirvor innst inni.
Mærin Aldinblóð á mörkum barns
og konu: Valgerður Dan vann
eins og Margrét Helga sigur i
krafti einlægni, rauntrúrrar
persónusköpunar. Og feimna lög-
reglan, piltur Uglu þegar á
reynir, Pétur Einarsson:
sveitapiltur á uppleið i borginni,
samsettur úr fáeinum, skýrum
töktum.
Meiri áhöld verða vitaskuld um
hinar stærri og viðameiri mann-
lýsingar, hversu efni þeirra nýt-
ast i leik, organistinn, Búi Ar-
land...Organisti Steindórs Hjör-
leifssonar var svo sem ekki ótrú-
verðug, ósannfærandi mannlýs-
ing þaðsem hún náðien varðbara
aldrei verulega áhugaverð.
Segulmagns organistans, sem
hver af öðrum vitnar um i leikn-
um, kom aldrei fram á sviðinu.
Og Búi Arland? Hann er varla
nema hálfur maður án hins póli-
tiska samhengis sögunnar, það
leiddi þessi sýning i ljós. En
hinum manneskjulega eðlisþætti
hans lýsti Gisli Halldórsson vita-
skuld af nærfærni og góðum
smekk.
Önnurstefna, annað mark-
mið...
leikmyndir, stilfærð og einföld
leiktjöld sem leyfa all-ör svið-
skipti. Sitthvað er smellið i leik-
myndunum: t.a.m. fjallmyndir i
húsi Arlandshjóna sem ganga
aftur i útsýninu i Eystridal. En
spursmál er hvort ekki þyrfti á að
halda útfærðri raunsæisstefnu i
leikmynd Atómstöðvarinnar sem
m.a. leiddi i ljós húsin tvö i leikn-
um, organistans og Búa Arlands
og allar þær andstæður sem þau
eru til marks um. 1 milli atriða er
stundum brugðið upp skugga-
myndum — sem minnsta kosti
eru til marks um hugsanleg, allt
önnur vinnubrögð að þessum
efnisþætti sýningarinnar. Með
stóraukinni notkun mynd-tækni,
myndel'nis frá tima Atómstöðvar-
innar, tónlist ertæki i streng met
myndaefninu, hefði visast mátt
semja öðru efni leiksins sögulegt
og pólitiskt viðlag eða bakgrunn
frá hennar eigin tima. bessi sýn-
ing, eins og hið nýja nafn leiksins,
Norðanstúlkan, er að sinu leyti til
vitnis um, leggur meiri rækt við
önnur efni Atómstöðvarinnar en
1 húsi organistans: Steindór Hjörleifsson
Þorkell Sigurbjörnsson hefur
samið tónlist við leikinn, einkum
eins konar músik-vinjettur i milli-
atriði, og Magnús Pálsson gerði
hinn pólitiska bakgrunn og efnis-
þátt sögunnar. Hitt er spursmál
hvort Atómstöðinni sé raunveru-
lega til skila haldið án þess efnis.
Útigönguhrossa-Falur I Eystridal: Brynjólfur Jóhannesson