Vísir - 23.01.1973, Blaðsíða 7

Um Guðsgjafarþuluna: þulu:
Island í teikni síldarinnar
Guðsgjafaþula, hin nýja
ská Idsaga Halldórs
Laxness, þykist vera
sannferðug ævisaga, frá-
sögn reist á sönnum
heimildum. Heimildirnar
sem vísað er til eru reyndar
skáldskapur. Engu að síð-
ur er bókin einskonar
heimildasaga. Hún lýsir
þætti islandssögunnar sem
höfundur hennar hefur
sjálfur lifað og reynt.
Eitthvað á þessa leið kemst
Peter Hallberg að orði i grein um
Guðsgjafaþulu sem birtist i Dag-
ens Nyheter i Stokkhólmi 15da
janúar. Væntanlega þykir ein-
hverjum lesendum
fróðlegt að kynnast skoðunum
Hallbergs á nýju sögu Halldórs.
bvi er hér tekið bessaleyfi til að
þýða lauslega meginefnið úr
grein hans.
Sögumaður og
heimildir hans
Sildin er sú guðs gjöf sem eink-
um og sér i lagi er fjallað um i
Guðsgjafaþulu. Það er mikið
talað um sild i bókinni. Og sögu-
hetjan, Bersi Hjálroarsson, eða
tslandsbersi, er sildarkaup-
maður, einn af þeim kynjamönn-
um sem Halldóri er svo lagið að
lýsa. Vera má að slikir menn
standi öðrum fæti i heimi veru-
leikans sjálfs. En hinum fætinum
standa þeir þá alveg áreiðanlega i
þjóðsögu og skáldskap.
Einn kafli sögunnar hefst með
einskonar yfirlýsingu um skáldið
og meðbræður hans, eða um
skáldið og lifið:
„Stundum á hraðbraut æskunn-
ar er maður altieinu staddur i
annarra manna örlögum og þau
geta ýtt sjálfumleikanum burt að
mestu leyti um stundarsakir:
jafnvel orðið að veruleik manns
sjálfs þegar timar liða. Almenn-
lngsvagn borgarinnar stansar i
svip, eftilvill á óvæntum stað, og
farþeganum verður úr sæti sinu
litið innum glugga i ókunnu húsi
þar sem verið er að halda uppá
afmæli; eða drepa mann; eða
kyssa stúlku: kanski aðeins borða
súpu. Farþeginn er nauðugur
viljugur orðinn gluggagægir
þvert ofani sina kristilegu
samvisku, og það sem meira er:
þátttakandi i öðru lifi en sin
sjálfs. Fólkið hefði betur dregið
gardinurnar fyrir hjá sér.”
t þessum tilfærða kafla er i
rauninni verið að lýsa stöðu
höfundarins i verkinu. Sögu-
maðurinn i Guðsgjafaþulu er
höfundur sjálfur. Hann lýsir
fundum þeirra tslandsbersa þri-
vegis á ævinni, fyrst i Kaup-
mannahöfn árið 1920 þegar sögu-
maður er.kornungur maður,
skáldefni og fuglakaupmaður, en
siðast i London eftir strið. A
fyrsta fundi þeirra felur Bersi
sögumanni að semja ævisögu
sina.
Við sitt eigið minningaefni i
sögunni eykur hann ýmiskonar
heimildum öðrunij ýtarlegum
köflum úr Sildarsögu, minninga-
bók kafteins Egils D. Grims-
sonar, útdrætti úr ritgerð eftir
þýzkan næringarfræðing og
ýmsum klausum úr staðarblaðinu
á Djúpvik, Norðurhjaranum. En
lesandinn kemst brátt að raun um
að það er kynlega „kiljanskur”
stilblær á þessum heimildum frá-
sögunnar. Enda bendir höfundur
sjálfur á það i eftirmála að ekki
væri „vænlegt til árangurs að
leita i hillum hjá bókamönnum að
ritum sem i er vitnað i textan-
um”.
Vormenn islands
og gullnáman
„Heimildir” hennar eru með
öðrum orðum skáldskapur alveg
eins og önnur efni sögunnar. Vera
má að Halldór sé með þessu móti
að gera góðlátlegt gys að þeirri
heimilda-tizku i skáldsagnagerð
sem svo mikið hefur kveðið að á
undanförnum áratug eða svo.
Engu að siður er ekki fjarri lagi
að kalla Guðsgjafaþulu einskonar
heimildasögu. Það má lita á
bókina sem lýsingu á þvi skeiði
Islandssögunnar sem höfundur
hefur sjálfur lifað og reynt — i
teikni sildarinnar. En auðvitað er
samtimalýsing sögunnar einkar
persónuleg — efni hennar ýmist
séð úr hárri fjarsýn eða þvi er lýst
i stilfærðum nærmyndum. Til
marks um frásagnarhátt af fyrra
taginu má tilgreina þetta menn-
ingarsögulega ágrip:
„Uppgötvun sildarinnar af
hálfu svia og norðmanna fyrir
norðurströnd Islands bar uppá
sama tima og hugarfarslegt
blómaskeiö,ialdamótanna, æsku-
daga þeirra manna sem kallaðir
voru vormenn Islands. Þessir
menn voru gullaldarhetjur
endurbornar sem hugsjónamenn
úngmennafé1agar endur-
fæðingarmenn og ættjarðarvinir
sem aungvu eirðu fyren landið
var farið að risa og þeir sjálfir
orðnir embættismenn gróssérar
og þjóðskáld.
Það voru þessir menn sem
dubbuðu sildina til gullnámu
Islands. . .”
1 Guðsgjafaþulu er islenzkri
pólitik og atvinnulifi, og þá sér i
lagi sildarútveginum, lýst i bros-
legu ljósi. En eins og endranær
hjá Halldóri Laxness er bilið ein-
att stutt á milli skáldskapar og
veruleika, heimamenn þekkja
brátt svipmót samtiðar i spé-
spegli skáldsins. Hér er til að
mynda getið um glerverksmiðj-
una þar sem glerið vill ekki tolla
saman: „Brotunum er kastað i
bing. Bingurinn er orðinn hærri
en verksmiðjan. Bingurinn er
orðinn fjall. . . Þetta er i fyrsta
skifti i sögu heimsins að til er þjóð
sem getur ekki búið til gler”. Eða
þá „loðbændur” sögunnar og
minkurinn — sem einn nýtur inn-
fluttra ávaxta án þess þó að
nokkru sinni verði úr honum nýti-
leg markaðsvara!
Halldór Laxness hefur alla tið
verið gefinn fyrir öfgafengnar
lýsingar af svipuðu tagi og þess-
ar. En i Guðsgjafaþulu birtast
þær i annars konar samhengi en
áður, allténd ef borið er saman
við hinar stóru skáldsögur hans
frá fjórða áratugi aldarinnar.
Munurinn sést, til dæmis, á lýs-
ingu á verkfalli eyrarkarla i
sildarbænum Djúpvik — tólf tals-
ins, eins og postularnir, segir sag-
an:
„Smáhópar djúpviskra bjarg-
álnamanna i félagi við óskipu
lagðan vinnukraft gerðu tilraun
að taka ráðin af stúurum. Þessir
menn eru nefndir fasistar i sam
timaheimildum um atburðina.
Annar hópur jafnstór snerist á
sveif með stúurum. Litilsháttar
pústrar og hrindingar urðu á
bryggjunni. Einn maður datt i
sjóinn, honum var bjargað. . .
Sagan geymir þennan atburð á
spjöldum sinum sem Bryggju-
slaginn mikla á Djúpvik”.
1 hinum fyrri skáldsögum Hall-
dórs var þvilikum atvikum lýst i
timabæru pólitisku og þjóðfé
lagslegu samhengi. En i ritum
hans á seinni árum er greint frá
slikum efnum, þeirra sjálfra
vegna, ef svo má segja. Höfundur
sér efnið úr fjarska, afklætt allri
hugmyndafræði. Þaö er orðið að
atburðum i „samtimaheimild-
um” sem varðveitast á „spjöld-
um sögunnar”.
islandsbersi og
islenzk skapgerð
Það er að sjá að Halldór reyni i
æ rikari mæli að einskorða frá
sögn sina við sjálfstæðan veru-
leika hlutanna og atburðanna ein-
an saman. Fjarstæðan sjálf verð-
ur sjálfsagður hlutur i meðförum
hans, látin uppi i styrkri, ná-
kvæmri og nakinni frásögn. Og
mannlýsingar hans beinast að
lýsingu eilifrar, sér-islenzkrar
skapgerðar. Dæmigerð er lýsing
hans á daglegum skiptum þeirra
fjandvina, íslandsbersa og Egils
kafteins Grimssonar:
eftir
Feter Hallberg
„Óðar byrjar hjá þeim eitt-
hvert pex, nokkurskonar tafl sem
heldur áfram hvað sem þeir hitt-
ast oft á dag, tiltölulega saklaus
en stöðugur núningur milli ólikra
manngerða þar sem hvor étur úr
sinum poka. Þet.ta er islenskur
leikur og einginn veit nema við-
mælendur mæli þvert um hug sér
allan timann, annar eða báðir i
senn”.
Þessi afstaða hæfir Islands-
Bersa — mannlýsingu sem i senn
er furðu áþreifanleg og torvelt að
gera sér grein fyrir Henni. Hann
er risi að vexti viskisvelgur mik-
ill, tillitslaus gróðabrallsmaður —
e'n um leið er hann maður dulvit-
ur, alla tið á einhvern hátt hafinn
ýfir sinar eigin spekúlasjónir.
Ýmist er hann stórrikur eða blá-
snauður svo að dyraverðir i
Banka þykjast ekki sjá hann.
Vegir hans eru órannsakanlegir
— eins og sildarinnar að sinu
leyti. Hann sýnir sig aldrei heima
hjá sér, hjá konu sinni og öllum
börnunum. Engu að siður þykir
honum vænt um þau, einkum
sjúka dóttur sina, Bergrúnu.
Eitt sinn segir Bergrún sögu-
manninum, skáldi og fuglakaup-
manni frá þvi þegar faðir hennar
keypti handa henni fiðlu á Italiu.
Hann prófaði allar fiðlurnar i
búðinni. „Og dúfurnar i borginni
komu fljúgandi innum opinn
gluggann og settust á öxlina á
honum”. Þetta er aðeins eitt
dæmi um tákngervingu efnis og
frásagnar sem algeng er hjá
Laxness.
Sögumaður hittir tslandsbersa
sem fyrr segir siðast i London
einhvern tima eftir strið. Þá er
Bergrún dáin. Faðir hennar situr
eftir með fiðluna hennar i hnján
um — „eina af þessum ódauðlegu
fiölum sem ekki er hægt aö kaupa
fyrir peninga”. Þeir skrafa sam-
an um gömul kynni og um ævi-
söguna fyrirhuguðu. En loks
leggur Bersi frá sér spil og viski:
„Hann sat leingi með fiðluna i
hnjám sér og fitlaði við streingina
og var að reyna að ná þessum
sérstaka tóni sem minnir á Berg-
rúnu Hjálmarsson”.
Á þeim orðum lýkur sögunni.
Það er eins og lifið sjálft með allri
sinni margbreytni hafi hnigið til
viðar, vikið fjær eins og hilling
eða sundrazt eins og glitrandi
sápukúla. Ekkert er eftir nema
leit mannsins að þessum sérstaka
tóni, hinum eina og hreina sem
aldrei finnst.
NÚ HEFST STRÍÐIÐ VIÐ SÆLGÆTIÐ!
| IINIIM !
= síðan
Umsjón:
Edda Andrésdóftir
Tannlæknar hafa um
langan tima sagt
okkur, hvaða áhrif
sykur, sælgæti og sætar
kökur hafa á tenn-
urnar. Og ekki ein-
göngu tannlæknar
heldur læknar yfirleitt
ásamt fleiri sér-
fræðingum. Okkur er
tjáð að sælgætið sé ekki
eingöngu skaðlegt fyrir
tennurnar, heldur fyrir
allan likamann.
Börn og sælgæti eru vist slæm
samsetning. En hvernig er
hægt að fara að til þess að forða
sælgætinu sem mest frá barn-
inu? Ýmsir tækju ef til vill það
ráð að banna sælgæti algjörlega
og meina börnum sínum að
borða það. Það ráð er þó ekki
heillavænlegt, að því er danski
barnasálfræðingurinn Aagaard
Pedersen telur, þar sem sælgæti
verður þá um leið eitthvað, sem
er mjög spennandi i augum
barnanna og eitthvað, sem þau
gæða sér á um leið og foreldrar-
nir sjá ekki til.
Hún ráðleggur foreldrum
hinsvegar að banna afa og
ömmu og öðrum að gefa börn-
unum sælgæti, alveg eins og
sælgætið ætti ekki að vera leyfi-
legt á barnaheimilum og leik-
skólum t.d. Sumir foreldrar
segja: „Hjá okkur er sælgætið
ekkert vandmál. Viö höfum
einn dag i viku, svokallaðan
„sælgætisdag”, þegar börnin fá
að borða eins mikið af sætindum
og þau geta. En þau verða þá að
bursta i sér tennurnar á eftir”.
Það er þó ekki þar með sagt,
að það að bursta tennurnar á
eftir, sé vörn gegn skaðvæn-
legum áhrifum sælgætisins. Og
tannburstinn breytir þvi heldur
ekki, að sælgætið er óhollt eftir
sem áður. Það er lfka allþokka-
legt fyrir barnið að fá að troða
sig út af sælgæti og sætindum 52
daga ársins! En hvers vegna
þarf að gera sælgætið að ein-
hverju reglubundnu eða ein-
hverri skyldu eða vana, eins og
og vikubáðið eða þvottinn?
Aagaard Pedersen ráðleggur
foreldrum hins vegar i
baráttunni við sælgætið að gera
börnin að bandamönnum sinum
og sýna þeim fram á það rólega,
að sælgætið sé óhollt, og það sé
þess vegna, sem við gerum litið
að þvi að borða það. Með þvi
móti gengur þaö einna bezt að
koma barninu i skilning um það,
að sælgætið, sem þekur hill-
urnar í búðinni, sé eitthvað,
sem við boröum ekki, eða
gerum mjög litið að.
Reynið ekki að telja barninu
trú um, að við sælgætisát komi
mús eða ormur eða þá skemmd
i tönnina. Skemmdin lætur ekki
á sér kræla strax, og barnið
skilur ekki samhengið.
Eitt það versta, sem foreldri
getur gert i „sælgætisstriðinu”,
er það að láta undan siga að
lokum. Barnið biður um sæl
gæti, en foreldrið segir nei. En
barnið ætlar ekki að láta sig,
það langar i súkkulaði eða
annað og heldur áfram að rella.
Og að lokum er gefizt upp,
barnið fær það, sem það vildi,
með látum.
Segið heldur strax, það er að
segja, ef barniö má fá sælgæti i
það sinnið: eitthvað á þá
leiöina: „Nú jæja, svo þig
langar i súkkulaði. Allt i lagi,
við skulum kaupa svolitið, og
svo skulum við skipta þvi á
milli okkar”. Þá er kannski
minni hætta á þvi, að barnið
verði sárt og ergilegt, ef i næsta
skipti er sagt eitthvað á þessa
leiðina: „Nei, það er engin
ástæða fyrir okkur að borða sæl-
gæti i dag”.
„Hann borðar svolitiö sæl-
gæti, en ekkert mikið”, mundu
kannski sumir foreldrar segja
um barniðsitt, en þetta svolitið
getur verið öllu meira en hollt er
talið fyrir tennur og likama
barnsins. Aagaard Pedersen
ráðleggur foreldrum að breyta
örlitið til, til dæmis um
páskana, þegar öll börn fá
páskaeggið langþráða. 1 stað
þess að kaupa súkkulaðapáska-
egg, fyllt með sælgæti, getur
verið alveg jafnskemmtilegt að
búa til páskaegg úr pappa og
setja einhvern hlut inn i það, til
dæmis Lego-kubba eða annað
slikt.
Út frá þvi má svo kannski
smátt og smátt koma barninu i
skilning um það, að við þann
peninginn, sem annars hefði
verið eytt i sælgæti, má gera
heilmargt annað. Það má kaupa
fyrir hann hlut, sem endist
miklu lengur en sælgætið.
Sumir foreldrar gefast upp
við sælgætið, en það er ekki rétt.
Það ætti ekki að vera miklum
erfiðleikum bundið að ákveða,
hvenær óhætt er að borða sæl-
gætið og hvenær ekki.
Sumir foreldrar telja, að það
hafi slæm áhrif á barnið, fái það
ekki að borða sælgæti, á meðan
það er ungt, og telja, að það
borði þá þeim mun meira, þegar
það eldist nokkuð. En það er
rangt, þvert á móti virðast þau
börn, sem borða sælgætið á
meðan þau eru enn tiltölulega
ung, ekki borða neitt minna, og
kannskimeira en önnur,, á 10-12
ára aldursskeiðinu.