Vísir - 11.03.1974, Blaðsíða 7

Vísir. Mánudagur 11. marz 1974.
7
cýWenningarmál
ÆFING SKAPAR
MEISTARANN
Sinfóniuhljómsveit islands:
Tónleikar 7. marz 1974.
Hljómsveitarstjóri: Páll Pam-
pichler Pálsson.
Einleikari: Lazslo Simon.
„Vatnasvita” eftir Hándel.
Pianókonsert no. 3 eftir Bela
Bartok.
„Ilialoge” eftir Pál Pampichler
Pálsson.
„Till Eulenspiegel” eftir Rich-
ard Strauss.
Tónleikarnir hófust á flutningi
„Vatnasvitu” Ilándels i hinni
alkunnu og vinsælu útsetningu
Sir Hamiltons Hartys. Upphaf
lega mun tónverkið hafa verið i
um eða yfir 20 þáttum. i hljóm-
sveitarbúningi Hartys eru þeir
hins vegar sex að tölu. tJtsetn-
ing Hartys er gerð af slikri
snilld, að mér vitanlega þykja
ekki aðrar betri, svo nærri list
og anda Hándels, að undrun
sætir.
„Vantasvitan” lætur ljúflega i
eyrum hlustenda, enda flutt af
hljómsveitum um viða veröld og
það við miklar vinsældir. Hún
var fyrst flutt, er George I.
Bretakonungur fór með friðu og
miklu föruneyti á fjölmörgum
skipum frá Whitehall til Chel-
sea. Flutningur hljómsveitar
okkar var með miklum glæsi-
brag. Varð strax auðfundið, að
hljómsveitin lék með Páli, en
ekki gegn honum. Strengja-
hljóðfæri, slagverk og ekki hvað
sizt blásturshljóðfæri léku
, óvenju samstillt. Hlut-
fallastyrkur var með þvi bezta,
sem lengi hefur heyrzt. Enn
einn sigur fyrir Pál Pampichler
og Sinfóniuhljómsveitina undir
hans stjórn.
Náttúran talar ein
Þriðji pianókonsert Bela
Bartoks, varð hans seinasta
tónsmið. Bartok var þá helsjúk-
ur af hvitblæði, þegar hann
samdi verkið. Hann ritaði orðið
vége á endi uppkasts sins, en
hann lauk sjálfur tónsmiðinni að
undanskildum siðustu 17 töktun
um, sem voru skissa eða
uppkast. „Vége” er ungverska
og þýðir endir. Verkið tileinkaði
hann konu sinni.
Þessi þriðji og siðasti pianó-
konsert Bartoks er gerólikur
hinum tveim fyrri, er hann
samdi. Hér er hann nánast kom-
inn út i diatónik þá, sem
auðkenndi fyrsta skeið hans
sem tónskálds. Það eru margir,
sem þola illa tónsmiðar
Bartoks, svo fáránlegt sem það
nú er. Þeir hinir sömu hættu að
leggja vel við eyrun, þegar þeir
hlýða á þetta fagra tónverk. Sér
i lagi annan þáttinn, sem er
dæmigerðurum hina svokölluðu
„næturmúsik” Bartoks, þar
sem hann lýsir kyrrð mannlegs
lifs frá dagsins önn, en náttúran
ein talar sinu máli.
Oft hefur verið talað um hin
fjögur stóru B: Bach, Beethov-
en, Brahms og Bartok. Timinn
mun leiða i ljós hvort B-in séu
fjögur eða aðeins þrjú. Lazslo
Simon flutti konsertinn af
viðeigandi glæsibrag og mýkt,
glitrandi fegurð og öryggi.
Samleikur hljómsveitar og
einleikara einkenndist af fegurð
og nákvæmni. Kom glöggt i ljós
hvilikt vald Páll Pampichler
TONLIST
EFTIR BIRGI GUÐGEIRSSON
hefuryfir hljómsveitinni allt frá
fortissimóleik og niður i hárfint
pianissimó. Innkomur voru
mjög nákvæmar. 1 fáum orðum
sagt, samleikur hljómsveitar og
slaghörpu var slikur, að varla
skeikaði.
Nýr tónn
Eftir hlé lék hljómsveitin
frumsamið verk eftir Pál, og er
skemmst frá þvi aö segja, að
tónleikagestir hrifust mjög. Út-
setningin á verkinu sannaði, að
Páll er bráðsnjall útsetjari.
Verkið bar annað blæ en við er-
um vön af hendi innlendra
tónskálda og greiniiega gjör-
unnið af hendi höfundar.
Svo fagurt var það, aö naumast
þarf að hlýða á það nema einu
sinni, þó að ég vildi heyra það
oftar. Trú min er, að það
mundi ekki falla i áliti við
endurtekningar nema siður
væri.
Þvi hefur verið lýst áöur, aö
Páll sé mjög vaxandi sem
hljómsveitarstjóri, og sannaðist
það enn einu sinni i flutningi
hans á Till Eulenspiegel. Verkif
var flutt með mikium glæsibrag.
Hljómveitarstjórinn fór litt
fram yfir það, sem i handriti
stendur, en flutningur var að
visu nokkuð sveigjanlegur, og
var það til bóta. Till Eulen-
spiegel er slik tónsmið, að
varasamt er að fara ekki
nokkuð nákvæmlega eftir þeim
nótum, sem höfundur skrifaði,
hættan er sú, aö verkið væri
orðin afkáralegt. Flutningur
var i senn heillandi og hrifandi,
enda var hljómsveitarstjöra og
hljómsveit óspart klappaö lof i
lófa. Mistök einstakra hljóð-
færaleikara voru svo fá og þess
eðlis, að ég tel ekki ástæðu að
minnast á þau.
Enn cinu sinni sannaði Páll
Pampichler Pálsson hvilikur
hljómsveitarstjóri hann er
orðinn. öll vitum við, aö æfingin
skapar meistarann.
Páll Pampichler Pálsson — vax
andi tónskáld og hljómsveitar-
stjóri
LIST í SÖGU
OG SAMFÉLAGI
Björn Tb. Björnsson:
ALDATEIKN
Mál og menning 1973. 240 bls.
Undarlegt er það,
eins mikið og ýmis kon-
ar útlent og alþjóðlegt
myndprent er farið að
tíðkast i bókagerð, að
þetta tækifæri skuli
ekki hafa verið notað til
að koma út á islenzku
handhægri listasögu.
Nóg er til af slikum
bókum á alþjóðlegum
markaði sem væri
meiri fengur að á
islenzku en ýmsum
þeim fræðum sem út
hafa komið i slikum
bókum á undanförnum
árum.
Það er að visu hverju orði
sannara sem Björn Th. Björns-
son segir i eftirmála þessarar
bókar að „hvert timabil og hver
þáttur lista stendur einni þjóð
nær en annarri og tengist menn-
ingarsögu hennar meö óltkum
hætti. Þvi er frumgerö meira
virði en þýðing, sé um annað
saman að jafna.” Þaöer einmitt
Björn Th. Björnsson
ljóðurinn á hinu alþjóðlega lit-
og myndaprenti að texti slikra
bóka er einatt einhvers konar
iðnaðarvara eða niðursuða,
þvilikt sem hann sé saminn af
' engum handa engum. Æskiieg-
ast væri óneitanlega að neyta
samvinnu útgefenda i mörgum
löndum um myndprentun til að
koma á framfæri með myndun-
um frumsömdum texta, þar
sem fjallað er um efnið út i frá
þekkingu og þörfum innlendra
lesenda.
ísöld og dada
t þessari bók eru tiu þættir úr
myndlistarsögu, og er þar stikl-
að á stóru um mikið efni, fyrsti
þátturinn greinir frá list i ár-
daga. hellamyndum isaldar-
manna, en hinn siðasti frá dada-
og súrrealisma á milli striða.
Það má þvi til sanns vegar færa
að hér sé til kominn fyrsti visir
að almennri listasögu á is-
lenzku, og augljóslega opin leið
að auka það safn til slikrar sögu
með fleiri bókum i sambærilegu
sniði og gerð sem þessi. Eftir
upphafsþáttinn, List i árdaga,
kemur Að lesa myndir, þáttur
um táknvisi i list endurreisnar-
aldar, og þá Byrt á borða, um
hinn sögufræga Bayeux-refil,
sem Björn hefur raunar áður
fjallað um. Þá koma þættir sem
að meginefni fjalia um fjóra
mikla málara, Bruegel hinn
elzta, eða Bænda-Bruegel, bylt-
ingarmálarann David, Honoré
Daumier og hinn fyrsta og
mesta „naifista” i myndlist,
Henri Rousseau. Siðustu þrir
þættirnir fjalla svo um straum-
hvörf i listiðn og myndlistum á
þessari öld, Stóllinn sem þér
sitjið á, um William Morris og
Bauhaus-stofnunina i Þýzka-
landi og áhrif hennar. List
handa nýjum heimi, um Mondr-
ian og De Stijl-hreyfinguna i
Hollandi, og loks Handmáluð
ljósmynd af draumi, um súr-
realismann.
Af þessu efni er þriðji þáttur-
inn, um Bayeuxrefilinn. hinn
eini sem beinlinis kemur við
islenzka menningarsögu. En
hann er sem kunnugt er
saumaður með hinum forna
refilsaumi — eina dæmi hans
sem kunnugt er utan tslands.
Heita má að refill þessi sé okkur
jafn mikilvægur sem væri hann
islenzkt verk, segir Björn Th.
„Hann er heimild frá fyrstu
hendi um búnað allan, skip,
vopn, reiðver, klæðnað og
hvaðeina frá svipuðu timabili og
fornsögur okkar gerast.... Hann
er prófsteinn á sannfræði bóka
eins og Morkinskinnu, Heims-
kringlu og Fagurskinnu, og um
sumt sönnunargagn þess á hve
staðgóðum heimildum þær
byggja. Hann er eina eftirleifðin
sem til er i Evrópu um hina
miklu sögulegu refla sem frá
segir i fornbókmenntum okkar,
Eddukvæðum og máldögum ....
En fyrst og fremst er Bayeux-
refillinn samt mikilfenglegt ep-
iskt listaverk sem enn frægir
þessa liðnu atburði og bregður
Ijóma yfir árdaga norrænnar
sögu.”
Það hygg ég lika að tilraun
Björns til skýringará myrkum
stað i frásögn refilsins sé hið
eina sem hann hefur fram að
færa frá eigin brjósti, „nýtt”
eða „frumlegt” i bókinni.
Greinarnar einbeita sér að
alþýðlegri, læsilegri frásögn
efnisins frekar en fagurfræði-
legum bollaleggingum.og gildi
þeirra stafar ekki sizt af þvi hve
skemmtilegar þær verða af-
lestrar fyrir nú utan þá nýjung
sem er að frásagnarefninu
sjálfu á islenzku. En Björn Th.
Björnsson er sem kunnugt er
leikinn rithöfundur og leikur sér
hvað eftir annað að þvi i þessari
bók að gera lesandann beinlinis
spenntan yfir frásögninni, hvort
heldur er af frásögn Bayeux
refilsins, eða ævi og verkum J.
L. Davids, málara stjórnarbylt-
ingarinnar og Napóleonstim-
anna i Frakklandi. Þvi er þessi
bók kostagripur öllu áhugafólki
um myndiist, en kannski sér i
lagi ungum lesendum sem eru
að byrja að ieita sér vitneskju
um þessi efni. Vel veit ég að
minnsta kosti hvilikúr fengur
mér og minum likum hefði á
þeim aldri þótt á bók sem þess-
ari — þegar maður beinlinis sat
um nógu ódýrar erlendar lista-
verkabækur sem þá voru farnar
að sjást I bókabúðum.
List og pólitik
Einna mest innbyrðis
samhengi finnst mér að sé með
þremur siðustu greinunum i
bókinni. Og þar er fitjaö upp á
sérstöku bókarefni sem vert og
þurflegtværi aösamið vrði: það
væri saga myndlista á þessari
öld I rýmsta skilningi þess orðs,
svo að jafnt yrði fjallað um list-
iðnir, tizku, arkitektúr, um-
hverfis- og skipulagsmál, og
hinar formlegu viðteknu mynd-
listir. Slik yfirlit um sjónmennt-
ir hygg ég að orðiö gæti fjarska
gagnlegt rit, ekki sizt ef
jarðharðan væri fjallað um is-
lenzk efni eftir þvi sem tilefni
féllu til og okkar stöðu i þessum
málum.
Björn Th. leggur raunar hvar-
vetna áherzlu á þjóðfélagslegt
• Bókmenntir
eftir
Ólaf Jónsson
hlutverk og gildi myndlistar
eins og efnisvalið ber að nokkru
með sér, allt frá særingalist
isaldar og heimspekilegri tákn-
visi endurreisnarlistar. En jafn-
framt er honum annt um fagur-
fræðilegan skilning og skil-
greiningu á félagslegri hlutdeild
lista og einstakra listaverka.
Hann ræðir t.a.m. um hreint
flatarmálverk eftir Mondrian
sem hann vill kalla pólitiska
list:
„Nú er það þvi miður svo, að
orðið pólitiskur hefur ákaflega
þrönga merkingu i munni okkar
íslendinga, og þvi hefur verið
komið inn aö þau listaverk ein
séu þjóðfélagsleg, sem feli beint
áróðursgildi i myndefni sinu. t
þá veru er talaö um pólitiska
list, um þjóðfélagsraunsæi, og
listin þannig flokkuö eftir hinu
„læsilega” yfirborði einu, en
hvorki af hvötunum sem til
hennarliggja né áhrifunum sem
hún veldur. Slik grunnfærni er
visasti vegurinn til að byrgja
fyrir allan skilning á gagnverk-
un listar og þjóðlélags og blinda
menn þannig á hið raunveru-
lega hlutverk listar i mannlegu
félagi.”
Og ennfremur um viöhorf
Mondrians og félaga hans i De
Stijl-hreyfingunni:
„Þeir trúðu ekki á pólitiska
valdbeitingu til þess að stjórna
lifi manna, enda mundi slikt
> óefað leiða til nýrrar sprenging-
ar innan tiðar. Umbreyting
mannsins yröi aö koma innan
frá....og þar sem maðurinn
væri barn umhverfisáhrifa
sinna fyrst og fFemst, væri sú
hugarhreinsun þvi aðeins
möguleg, aö allri umhverfis-
mynd mannsins yrði breytt frá
rótum. Þvi væri það hlutverk De
Stijl að.. semja manninn að
andlegri hreinsun látlauss
hreinleika, þar sem sannleiki og
fegurðkæmi fram i frumgildum
sinum, beinum linum, hreinum
litum, ljósum hiutföllum og al-
gjörum hreinleika.”
Visir að sögu
Það er ekki aðeins nýlunda að
þessari bók vegna frásagnar-
efnisins og vegna þess að hér er
með látlausu móti fitjað upp á
almennri listasögu sem nauðsyn
ber til að eignast á islenzku.
Hún er einnig nýstárleg vegna
hins mikla myndakosts sem
frásögninni fylgir eins og vera
ber i slikri sögu og textinn viða
beinlinis saminn aö myndunum.
Það er vitaskuld eftirsjá að þvi
að engar litmyndir skuli vera i
bókinni en hefur sjálfsagt þótt of
kostnaðarsamt.En ég fæ ekki
betur séð en myndefnið nýtist
prýðilega i bókinni. með þeim
fyrirvara þó aö myndir eru i
rauninni of margar, um 400 tals-
ins, og þessvegna og vegna um-
brotsins á bókinni, verða þær
margar of litlar, allt niður i
frimerkisstærö. Þaðer áreiðan
lega mikill vandi að velja
myndirsem njóti sin og komi að
notum • i svo smáu broti. En
burtséð frá þessu er allur
frágangur og útgerð bók'arinnar
með prýði og bókagerðarmönn-
um sem að henni standa til
sóma.
Undarleg prentvilla veröur
samt á einum staö: bókaskrá
höfundar gegnt titilblaði. Þar er
með öðrum ritum Björns Th.
Björnssonar talin bókin Reykja-
yik „með ljósmyndum eftir Leif
Þórarinsson". Hér er reyndar
um að ræða formála sem Björn
skrifaði að safni Reykjavikur-
mynda eftir Leif Þprsteinsson
ljósmyndara. Þaö er ekki aö
spyrja að prentsmiöjupúkan-
um'.