Vísir - 03.02.1975, Blaðsíða 7

Vlsir. Mánudagur 3. febrúar 1975.
cTVÍenningarmál
í HÖFÐI MANNS
Þorgeir Þorgeirsson:
KVUNNDAGSFÓLK
Iöunn 1974. 132 bls.
Hann trúði þvi að
dauðinn kæmi utanfrá.
Hann skynjaði alla
samkeppni réttilega
sem snert af dauðan-
um. — En dauðinn
kemur innanfrá. Eins
og skilningurinn.
Þessi ummæli Þorgeirs Þor-
geirssonar i sögulokin af frænda
hans Jóa, annarri persónu I
Kvunndagsfólki, finnst mér að
orði rauðan þráð eða stef I bók
hans sem kemur upp aftur og
aftur I frásögnunum: þær fjalla
allar um fólk sem verður utan-
garðs, skilningslaust á þjóðfé-
lag samkeppni og gróða þar
sem það lifir lifi sinu og deyr að
lokum, endanlega orðið undir.
Svo var og um annan frænda
Þorgeirs, Tona óheppna sem si-
fellt varð fyrir slysum, þvi lik-
ast sem lif hans væri óslitin
sjálfsmorðstilraun:
„Þannig var Toni. Hann vann
engin veðmál um dagana og
tapaði þeim ekki heldur . . .
Stundum finnst mér eins og
grilla i aðra og meiri óheppni á
bak við smáslysin hans Tona.
Elskuleg og fús þjónustulund af-
neitar ekki þvi sem hún er mót-
T
BOKMENNTIR
EFTIR ÓLAF JÓNSSON
GANDREIÐIN
Skopádeila Benedikts Svein-
bjarnarsonar Gröndals ásamt
ritgerð um verkiö eftir Ingvar
Stefánsson. Bókaútgáfa Menn-
ingarsjóðs 1974, 166 bls.
Gandreiðin — hvað var
nú það? Skyldu margir
lesendur muna fyrir-
varalaust eftir hinni
fornu skopádeilu Bene-
dikts Gröndals enn í dag?
Eða er nokkur sérstök á-
stæða til að rifja hana
upp, umfram önnur verk
hans, fyrir þeim lesend-
um sem ekki þekkja
verkið fyrir? Er ástæða
til að leggja meir upp úr
henni en t.a.m. skop-
kvæðum, bréfum og ýms-
um ritgerðum Gröndals?
Ansi er ég hræddur um að
svör við þessum spurninguin
verði öll neikvæö. En það er svo
sem ekki sagt til að „mótmæla”
þessari útgáfu, enda er aöalefni
bókarinnar ekki Gandreiðin
sjálf heldur ýtarleg ritgerð
Ingvars Stefánssonar um leik-
inn og efni hans. Ingvar samdi
ritgerð þessa til kandidatsprófs
fallin. Að búa við þvilíkt lundar-
far i veðmálaheimi er i sjálfu
sér mikið slys og lán að fá að
taka það smám saman á langri
æfi en ekki allt I einu stórslysi”.
Og Toni frændi verður, þannig
séð, ekki einasta frásöguverður
maður, sjálfs sin vegna og sinna
hrikalegu óhappa um dagana,
heldur lika tákn og fulltrúi allra
annarra manna — „sem gefa
möðkunum i jörðinni kroppinn
af sér i sama tilgangsleysi og
þeir skenkja yfirboðurunum
likamsorku sina meðan á æfi-
löngu sjálfsmorðinu stendur og
fjölskyldum sinum það félags-
lyndi sem hefði getað fært lifi
þeirra tilgang”, svo að enn sé
vitnað i eftirmæli úr bókinni.
Elisabet, amma Þorgeirs og
fjórða persóna i bók hans, var á
hinn bóginn kona sem engum
fannst að væri óheppin, hún átti
i kappi við veröldina og átti lika
i fullu tré við heiminn á meðan
hún var og hét. Afraksturinn af
ævilöngu striti hennar var heil
fasteign, hús á tveimur hæðum
þar sem hún bjó um sinn ásamt
börnum sinum og barnabörn-
um. En þegar fólk hennar flutt-
ist frá henni hljóp óeirð i gömlu
konuna — kannski i likingu við
þann ærslagang i ætt við skelf-
ingu sem greip Tona frænda
þegar hann var einu sinni hepp-
inn en ekki óheppinn og vann bil
i happdrætti. Toni var ekki lengi
að spandera vinningnum. „Það
tók fasteignasalana og þing-
lesningargjöldin fimmtán ár að
éta upp afraksturinn af æfi
hennar”, segir I sögunni um
Elisabetu ömmu.
En þessum félagslega skiln-
ingi, úttekt eða útleggingu sögu-
efnanna i bók Þorgeirs Þor-
geirssonar er svo sem ekki tran-
að að lesandanum. öllu heldur
er hann eins konar ivaf mann-
lýsinganna sem eru aöalefni
i Islenskum fræðurn árið 1963,
vel vandað og læsilegt skóla-
verk. En hann féll frá á besta
aldri, árið 1971, og auðnaðist
ekki að halda áfram rannsókn á
ævi og verkum Benedikts Grön-
dals sem hann mun hafa fyrir-
hugað. Vera má að þessi útgáfa
sé einkum gerð af ræktarsemi
við minningu Ingvars Stefáns-
sonar. En hitt má líka vera að
þrátt fyrir allt hafi Gandreiöin
eitthvert það sögulegt gildi til að
bera sem megni að vekja á
henni áhuga enn i dag, en um
sögulegt efni og aðdraganda
hennar er einkum fjallaö i rit-
gerðinni eins og vænta mátti.
Gandreiðin var pólitiskt flug-
rit og persónulegt niðrit, samið
og útgefið i skyndi I ársbyrjun
1866, til að taka upp þykkju fyrir
Jón Sigurðsson i pólitiskum
stórdeilum á þeirri tið. Eh tæki-
færiö notaði Gröndal um leið til
að veita útrás persónulegri
þykkju sinni i garð tveggja forn-
vina og félaga sinna i Kaup-
mannahöfn sem hann þóttist
hafa orðið undir fyrir I svip.
Haft er fyrir satt að kveriö hafi
á sinni tið veriö lesið með á-
söguþáttanna. Og mannlýsing-
arnar i bókinni fela jafnharðan i
sér andóf, uppreisn gegn hinum
aðkrepptu kjörum, ómannlegu
lifsháttum sem fólkið i sögunum
einatt býr við án þess að vita
það sjálft. Eins og Þorgeirs er
háttur eru þetta nosturslega vel
skrifaðar sögur, svo sem hver
setning sé vandlega yfirveguð,
þrátt fyrir hið frjálslega minn-
ingaefni og söguform. Og það er
sögumaður i þáttunum sem
leggur til hinn félagslega skiln-
ing efnisins, baksvið mannlýs-
inganna sem mestu skipta á
meðan maður les. Eða með orð-
um Þorgeirs : forgrunnurinn er I
smáatriðum það sem baksviðið
endurtekur fjær með almennari
orðalagi.
Að öðru leyti fer ekki mikið
fyrir sögumanninum sjálfum,
hann er fyrst og fremst athug-
andi og vitni lifs og fólks sem
hann greinir frá i frásögnum
þar sem glaðværð og alvara
fara fjarska náið saman, skop-
fergju og vakið mikinn hlátur,
bæði hér á landi og meðal landa
i Höfn. Ekki fara neinar sögur
af pólitiskum áhrifum þess, að
sögn Ingvars Stefánssonar, en
það olli að visu Gröndal sjálfum
allskonar leiöindum i bili og
langvinnum vinslitum við þá
sem einkum urðu skotspænir
hans I ritinu, þá Gisla skáld
Brynjúlfsson og Eirik Jónsson
Garðprófast.
Hið pólitiska og persónulega
efni Gandreiðarinnar, sein legið
hefur lesendum i augum uppi
árið 1866, er nú svo torkennilegt
orðið, að það má heita óskiljan-
legt án ýtarlegra skýringa. Það
er aðalviöfangsefni Ingvars
Stefánssonar i ritgerðinni um
Gröndal og Gandreiöina að
skýra efni hennar fyrir lesend-
um nú á döguin og láta jafn-
framt i ljós nauðsynlegan fróð-
leik um persónulegan og pólit-
iskan aðdraganda verksins. Það
er hér einkar skilmerkilega
gert. Og meö þessum hætti
verður bókin fyrst og fremst dá-
litill aldarspegill úr lifi Hafnar-
islendinga fyrrum, sist ósenni-
legri fyrir það að I honum birtist
HEIMA ÚR
VARPA?
Þorgeir Þorgeirsson.
vis athugun og samúðlegur
skilningur efnisins. Og fólkið i
sögunum, það er allt uppréttir
einstaklingar sem bila ekki né
láta bugast fyrr en þá þeir
brotna: hvert með sinum hætti
dæmi mannlegrar seiglu og
þrjósku og úthalds að lifa lifinu
eins og þvi er i brjóst lagið
hverju sem tautar og raular
umhverfis.
Þetta á einnig við um fyrstu
söguna i bókinni sem annars er
sér á parti efnislega: minning
frá skóladögum höfundar i Prag
á tið stórasannleiks og stalin-
isma, fyrir Dubcek. Þar er sagt
frá mönnum útundan kerfinu:
herbergisfélaga Þorgeirs,
mexikönskum leikara sem vak-
ir um nætur og etur epli sér til
huggunar við einmanaleik og
heimþrá: „Hann tuggði hægt,
mjög hægt og saug öðru hvoru
upp i nefið”. Og öðrum kunn-
ingja hans, tékkneskum gyðing
sem trúir á málstað bylting-
arinnar þrátt fyrir allt sem
hann sér umhverfis sig, þessa
tilraun — „sem við erum
kannske að láta okkur mistak-
ast i fúlustu alvöru”.
1 þessari frásögn er slegið
annað stef sem kemur upp aftur
og aftur I frásögnunum, ýmsum
myndum mannlegrar einangr-
unar og einmanaleika. Svona er
þvi lýst i Prag:
„Mannlifið er gengið til náða,
gatan full af náttmistri sem
drekkur i sig rafmagnsljósin og
dreifir þeim svo eftir eigin lög-
máli. Eins og maður stæði i
mjólkurglasi sem lýst er neðan
frá. Úti i þessu kynjaljósi
standa svartir barrokrisar með
húsþök á öxlunum”.
Og svona við gröfina hennar
ömmu:
„Við stöndum sem sé hjá op-
inni gröfinni og biðum. Grár
suddinn i loftinu dempar útsýn-
ið. I svona veðri er heimur veru-
leikans bara þröngur hringur
um staðinn sem maður stendur
á. Það sem er fjær hefur hvorki
lit ellegar neina merkingu”.
t siðustu sögui bókinni, kostu-
legri frásögn af höfundi sjálfum
á ferð með bildraug norður I
Fljótum, kemur upp nýtt til-
brigði við þetta sama stef:
„Þessi maður hefur vist
hvergi verið til nema i hausnum
á sjálfum mér, segi ég . . . Ekki
frekar en aðrir. Ætli við séum
annars nokkurs staðar til nema
i höfði hver annars. — Og ekk-
ert að gera nema halda bara
áfram”.
Það er ekki gott að segja hvað
þyngra vegur á þessum læsilegu
söguþáttum, svo ljóslifandi
sögðum, þessi vitneskja einveru
manns, eða þá vitund sem
mannlýsingar þeirra geyma um
tilgang lifs I félagsskap, félags-
lyndi manna.
aldeilis engin gullaldar-glýja.
En verður Gandreiðin þá
„fyndin” upp á nýtt við það að
efni hennar sé með þessum
hætti gert aðgengilegt lesend-
uin? Ansi er ég hræddur uin aö
svo sé ekki. Heljarslóðarorrusta
viðhelstheldur ekki i bókmennt-
unum fyrir sinn sögulega fróð-
leik þótt hann sé útlistaður i
skýringum við verkið og
kannski nauðsynlegur til að
gera söguna aðgengilegri. Svo
tekur fyndnin við. Og hún er i
Gandreiðinni eins og endranær
hjá Gröndal fólgin i hinu ótamda
hugarflugi, óheftum sam-
breyskingi allskonar efna I
frjálsum leik hans með máliö,
Ingvar Stefánsson
útúrsnúningi og eftirhermum.
Það sem einkum vekur áhuga á
Gandreiðinni er kannski form
hennars „sorgarleikur i mörg-
um þáttum”, og ærslafulla mál-
færi, og gildi sitt fær hún varla
af neinum söguleguin ástæðuin
heldur fyrst og fremst i sam-
hengi við skop Gröndals að ööru
leyti i kvæðum hans, bréfum og
ritgerðum að Heljarslóðarorr-
ustu ógleymdri. I þeim rituin
hans má ætla að hinn lifvæni
Gröndal liggi enn, ef ekki
gleymdur þá grafinn. Og þau
væri sjálfsagt vert að vekja upp
að nýju.
En um þessi efni hefur Ingvar
Stefánsson miklu færra að segja
en söguleg tildrög og efnivið
Gandreiðarinnar, og um bók-
menntalegar fyrirmyndir og á-
hrif á Gröndal varla nema við-
tekinn fróðleik um arfleifð
skólapiltaskops frá Bessastöö-
um og Gamanbréfs Jónasar. Af
þeirri kenningu að dæini væri
ætlandi að hið viðlesna og við-
förula skáld hefði aldrei hleypt
heimdraganum, en unað glaður
i bragði heima i varpa um ævi
sinnar daga.