Tíminn - 09.10.1966, Blaðsíða 8

8
SUNNUDAGUR 9. október 1966
TÍMINN
Heimur í hnotskurn III
Iðnbyltingin
FRAMŒ3SLUGETAN STÓRJÓKST
ÞEGAR GUFUAFUÐ VAR DFIZLAD
,4íkkert er mýkra og gljúp
ara í heimi en vatnið, en ekk-
ert kemst til jafns við það. í
þvi að eyða hinu harða og
sterka, — að því leyti ber það
af öllu.“ (Bókin um veginn
— Lao-Tse). Og með vatni og
gufu hefst iðnbyltingin. Með
þeirri byltingu tekst mannin-
um að stórauka framíeiðslu-
getuna með því að taka gufu-
aflið í þjónustu sína. Undan-
fari þessara breytinga hefst
með aukinni þekkingu á nátt
árulögmálum og vinsindalegri
tilraunastarfsemi á 16. ög 17.
öld. Og byltingin hefst á Eng
landi, þar sem þörfin fyrir
uyja orkugjafa var knýjandi.
timburskortur var orðinn til-
finnanlegur þar í sumum hér-
uðum, en næg kol í jörðu. Auk
þessa voru menn þar í landi
opnari fyrir nýjungum en
víða annars staðar, einkum
framkvæmdasamir útgerðar
og kaupmenn, sem höfðu tengla
viða um heim.
Þetta hefst með gufunni. Á
siðari hluta 18. aldar endur-
bætti James Watt gufuvélina
svo, að hún varð notuð við iðn
að. Hann hóf þessar tilraunir
um 1765. Vél þessi var svo
smátt og smátt endurbætt og
varð nothæfari eftir hverja
endurbóL 1785 var tekið að
nota hana til iðnaðar, og enn
frekari endurbætur voru svo
gerðar um 1820. Þessar vélar
voru notaðar við málmvinnslu
vefnaðariðju, námurnar og
síðar ollu þær miklum framför-
um í samgöngum. Vélaaflið
gerði mönnum fært að vinna
meiri kol úr jörðu og auðvelda
flutninga. Aukning kolafram-
leiðslunnar var undirstaða frek
ari notkunar gufuaflsins. Kolin
verða helzti aflgjafinn á fyrri
hluta 19. aldar. Kol voru notuð
til hitunar og sem aflgjafi i
samgöngum á sjó og landi.
Um 1800 er ársframleiðsia
kola í heiminum um 15 millj
ón tonn. Um 1860 er hún 132
milljónir tonna og um alda
mótin er ársframleiðslan um
700 milljónir tonna og um 1950
er hún orðin 1450 milljónir
tonna.
Það stóð ekki á margvísleg-
um afleiðingum og vixlvers-
unum þessara auknu orku-
gjafa. Mikil gróska hleypur í
efnahagslífið, framleiðslan stór
eykst og eykur það þörfina fyr
ir margbreyttari og aukna fram
leiðslu, þörfin fyrir almenna
--------------
menntun verður brýnni og verk
leg þekking verður hverju þjóð
félagi nauðsynleg, aukin þekk-
ing í efna- og eðlisfræði ýtir
undir nýjar uppfyndingar.
Rafmagn var þekkt, sem fyr-
irbrigði fyrr á öldum, en það
er ekki liðin öld frá því að
tekið var að nota rafmagn til
að framleiða þá orku, sem við
notum sem sjálfsagðan hlut nú
á dögum. Menn vissu það til
forna, að rafmagn myndaðist
við núning, Arabar notuðu raf-
magn á miðöldum til þess að
silfra skrautmuni. Þekking
manna á þessu fyrirbrigði tek-
ur að aukast um 1800, með
Volta, Örsted einkum verða
rannsóknir Faraday til þess að
vekja meiri athygli á þessu fyr
irbrigði. Á Vínarsýningunni
1883 mátti líta margvíslegustu
rafmagnstæki, sem nú á dögum
eru á hverju heimili. Fram-
leiðsla rafmagns var framan af
mjög dýr en með frekari þekk
ingu og stærri rafstöðum lækk
ar verðið. Fyrsta rafstöðin er
reist af Edison 1882 og ári síð
ar er reist fyrsta rafstöðin í
Evrópu, í Mílanó, og 1884 er
reist rafstöð í Berlín.
Þessar uppfyndingar urðu
kveikja annarra. Því meira afl
sem menn virkjuðu, því meir
óx orkuþörfin. Menn reyndu að
hagnýta sér sjávarföllin, jarð-
hitann, og sólina sem orku-
gjafa, og skömmu fyrir miðja
tuttugustu öld tókst mönnum
að notfæra sér kjamorkuna,
bæði í hernaði og sem orku-
gjafa. Allt þetta verður til þess
að stórauka þá orku, sem menn
hafa yfir að ráða.
Aukning orkunnar bauð heim
aukinni orkuþörf, þótt orku-
magnið ykist hlutfallslega mun
meira en fólksfjöldinn á síð-
ustu öld. Prósentutölur varð-
andi þetta hlutfall hafa samt
sem áður enga þýðingu, mynd
sú, sem kemur út, er aðeins
leikur að tölum. Þetta stafar
af því, að orkuaukningin er
einkum i vissum hlutum heims
ins, Evrópu og Ameríku, og
þrátt fyrir stóraukna orku og
framleiðslugetu, batnar hagur
manna lítið, sé litið á heiminn
í heild. Iðnvædd lönd þarfnast
mun meiri orkugjafa, en lönd
sem búa við frumstæða fram-
leiðsluhætti. Því meiri orka,
sem notuð er, því meiri verður
framleiðslugetan.
Orkan fæst ýmist úr dýra-
og jurtaríkinu eða fæst -með
notkun vatns og vinda, jarð-
hita, olíu og kola. í þjóðfélög-
um áður fyrr, var orkan að
mestu leyti fengin úr dýra- og
jurtaríkinu. Framleiðslugeta
slikra þjóðfélaga er og var allt-
af mjög takmörkuð. Með iðn-
byltingunni verður mikil breyt
ing, þá er tekið að nota afl-
gjafa, eins og gufuna og kolin
og olíu og timbur. Sumir þess-
ara orkugjafa eru ótæmandi,
eins og vatn og vindur en aðr-
ir, svo sem kol og olía eru til
í takmörkuðu magni. Allt frá
því, að iðnbyltingin hófst, hef
ur stöðugt verið gengið á þess
ar takmörkuðu orkubirgð-
ir. Um 1950 var helmingur afl-
gjafanna af þvi tagi, þ.e. kol,
olia og jarðgas. Þessi efni hafa
hlaðizt upp á milljónum ára.
og verða fyrst nýtt með iðn-
byltingunni og nú er svo kom-
ið, að það er gengið svo á þess
ar birgðir, að á einu ári er
eytt meira magni kola en
gátu myndazt á mörg hundruð
öldum á forsögutímabilum.
Það er stöðugt gengið á birgð
imar og það hlýtur að vakna
spuming, um hve lengi svo
megi fram halda. Mannkyninu
fjölgar mjög og orkuþörfin,
eykst með hverju ári, ekki að-
eins í iðnvæddum löndum, held
ur einnig í þeim löndum, sem
hingað til hafa talizt vanþróuð,
og eru nú að hefja iðnvæð-
ingu. Það hafa komið fram ýms
ar kenningar um, hve lengi,
þessar orkubirgðir endist, sum
ir álíta, að þær verði uppurn-
ar innan fárra áratuga, aðrir,
að þær endist í nokkrar aldir,
en öllum kemur saman um, að
sá dagur muni koma, þegar allt
verði uppurið. Álitið er, að
finna verði aðra orkugjafa í
stað þeirra, sem nú eru mest
notaðir. Ef slikt yrði ekki, hlyti
mannkynið að taka upp aftur
frumstæða atvinnuhætti og auk
þess myndi fólki stórfækka
vegna stórminnkaðrar fram-
leiðslugetu. Það hefur verið
bent á ýmsar leiðir til þess að
koma í veg fyrir algert hrun
og gerðar hafa verið ýmsar
uppgötvanir varðandi nýja,
mögulega orkugjafa. Kostnað-
urinn við nýtingu nýrra orku
gjafa er að nútíma mati mjög
hár, og það er ennþá ekki út
séð um, hvemig máiin æxlast.
En margir telja mjög sennilegt
að nýtingarkostnaðurinn verði
mun hærri en er við nýtingu
þeirra orkugjafa, sem við bú-
um við nú.
Auðurinn er nauðsynlegur til
þess, að aflgjafar verði virkj
aðir, og það þarf enn meiri
auð, til þess að nota orkuna.
sem fæst, til framleiðslu. Auð
söfnun er hverju þjóðfé
lagi nauðsyn til framfara og
aukinnar framleiðslugetu. í
frumstæðu veiðimannaþjóðfé
lagi þarf lítið fjármagn, meða)
slíkra eru þarfirnar mjög litl-
ar, bein, sem nota má i áhöld
og vopn og boga, örvar og
steinverkfæri. í landbúnaðar
þjóðfélögum þarf meira fé og
í öðru formi. í slíku þjóðfé-
lagi þarf útsæði, áburð, plóga
og ýmis jarðyrkjutæki. dráttar
Teikning af pumpunni í gufu-
vél Watts.
dýr, hlöður, myllur, báta,
vagna, o.s.frv. í iðnvæddu þjóð
félagi verða þarfimar enn marg
brotnari og dýrari. Vélar járn
brautir, efna- og kjarnorku-
rannsóknarstöðvar, rafstöðv-
ar, flugvellir o. s. frv. Því meiri
sem framleiðslan er, því meira
fjármagn. Og því meiri, sem
framleiðslan er, þvj meiri mögu
leikar em á meiri birgðum og
meiri f jármagnsmyndun.
Fjármagn þ.e. birgðir mynd-
ast við það, að það er ekki
þörf á að eyða öllu fjármagn-
inu til nauðþurfta, framleiðsl-
an er svo mikil, að hluti henn-
ar hleðst upp sem birgðir. Það
verður afgangur. f landbún-
aðarþjóðfélagi em tekjur mjög
takmarkaðar, og auk þess em
birgðirnar, sem mynduðust í
hinum fornu þjóðfélögum ekki
notaðar til þess að áuka fram-
leiðsluna, heldur notaðar til
óarðbærra framkvæmda, að okk
ar dómi. Á Egyptalandi var
þessi umframframleiðsla not
uð til byggingar halla, pýra-
mida, hofbygginga og í skart-
gripi, og til stríðsreksturs. Auk
þessa vom samgöngur mjög
erfiðar áður fyrr og rándýrar
fólk varð að búa meir að sínu
og birgðasöfnun og varðveizla
birgða var mjög nauðsvnleg
Menn urðu að vera viðbúnir
hallærum og oftast var svo aö
framleiðslan rétt nægði ti) þess
að halda lífinu í fólkinu og
afgangur var alltaf mjög tak-
markaður. Föt. matur, og húsa-
skjól voru nauðþurftir manna.
og allt þetta af frumstæðustu
gerð. Það litla, fjármagn, sem
myndaðist, fór því til kaupa s
þeim nauðsynjum, sem búið
þarfnaðist, til vefnaðariðju
og bygginga. Byggingar voru
nauðsynlegar og vefnaðar-
iðjan var hliðargrein við land-
búnaðinn, enda oft heimilisiðn
aður eins og hér á landi til
forna.
í þessum þjóðfélögum var
alltaf einhver smávegis verzl-
un, og vörurnar vom oftast
landbúnaðarvörur og svo vefn
aðarvara. VerzIunarstéttJn var
mjög fámenn miðað við þann
grúa, sem vann að landbúnaðar
störfum. Verzlunin hafði þó
alltaf mjög mikil áhrif á efna-
hag þessara fornu þjóðfélaga
og þar sem verzlunarblóminn
var mestur var jafnframt mest
ur blómi í landbúnaði, verzl-
unin ýttí undir einhæfingu i
framleiðslu og framleiðsl-
an nýttist betur og hún gerði
mönnum kleift að rækta það,
sem gaf mest í aðra hönd. í
þeim löndum, þar, sem verzlun
in blómgaðist varð afkoman
bezt, framleiðslugeta landbún-
aðar þeirra svæða jókst og
fólkinu fjölgaði mest.
Höfuðmunurinn á landbúnað
arþjóðfélaginu og iðnvæddu
þjóðfélagi er sá, að meðaltekj
ur eru mun hærri í því síðar
nefnda. Þetta stafar af notk-
un nýrra aflgjafa, meiri um-
framframleiðslu, betri nýtni og
úrvinnslu hráefna og betri sam
göngum. Mataræði stórbatn
ar og verður fjölbreyttara og
einnig klæðnaður og húsa-
kynni. Ýmsar nýjar þarfir
myndast, sem þarf að seðja.
„Hærri þarfir" koma til sög-
unnar, sv.o sem betri samgöng
ur, heilrigðisþjónusta, almenn
ingsfræðsla, skemmtanaiðn
aður, o.fl. Þessar þarfir voru
fyrir hendi í landbúnaðarþjóð-
félaginu, en framleiðslugetan
var það lítil, að þær urðu að-
eins mettaðar að litlu leyti.
Matvælakaupin aukast og fólk
eyðir meira fé tíl matarkaupa
en áður, en hlutfallslega
minna fé þarf þó til þess en
áður, var þegar svo til allar
tekjur manna fóru til matvæla
kaupa. Maturinn var áður fyrr
mjög dýr miðað við verð mat-
væla nú á dögum. Með iðn
væðingunní minnkar þýðing
landbúnaðarins og þær at-
vinnugreinar, sem voru hlið
greinar við landbúnaðainn
verða nú sjálfstæðar, stál og
sement kemur í stað timburs
og ýmis konar gerviefni i stað
ullar og baðmullar. Fyrir iðn-
byltinguna var um 80% þeirra
vara og efna, sem menn þörfn
uðust úr dýra- eða jurtarík-
inu, en eftir byltinguna breytt
ist þetta hlutfall stórlega
Fjöldi þeirra, sem vinna að
landbúnaðarstörfum. stöT I
minnkar og hlutpr iandnun |
Pranihald ð Dls 14 |
------ ------------------ ■
SaltvinnsluverksmiSja i Frakklandi 1775.
Kolanámumaður.