Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1931, Page 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 387
streitu, að jóla-öl sje sama sem
jóla-jól eða veislu-veisla og
þess vegna andhælislegt eða
órjett, vil jeg minna á þetta,
sem þrumu-Þórr kvað forðum:
Hverr er sá sveinn sveina
er stendr fyrir sund handan?
Hverr er sá karl karla,
er kallar um voginn?
Hjer má nú tvent um dæma'
annaðhvort að sveinn sveina sje
hinn mikli*sveinn og karl karla
hinn forkunnar mikli karl, eða
sveinn sveina sje mikill aum-
ingi og afmán annara sveina
og karl karla aumastur allra
karla, en hvort sem er, hlýt*
ur hjer að vera átt við nokkurs-
konar yfirtak fram yfir það
sem er algengt. Annað dæmi
sýnir Sæmundar Edda í Skírn-
isför:
Hvað er það hlym hlymja
er ek hlymja heyri nú til.
Hér er hlym hlymja, sama
sem hljómur hljóma. Enn má
benda á vísuhlut Hallfreðar:
Eitt er það sverð sverða,
sverð auðgan mig gerði
Sverð sverða kallar hann ágætt
sverð, afbragðs sverð. —
Þess var áður getið að örð-
ugt mundi vera að færa líkur
að uppruna orðsins jól. — Sum-
ir fræðimenn vilja draga það
af hebreska orðinu jalað (hefir
fætt) og ætla að það bendi á
fæðingu Krists. En jólanafnið er
eldra, enda ólíklegt að heiðnir
menn hafi vitað um fæðingu
Krists, þegar nafnið varð til.
Enn eru þeir menn, sem halda
að jól sje dregið af orðinu
hjól og þar sje undirskilið aft-
urhvarf sólar, eða snúningur
hennar, og árstíðarinnar frá
skugga eða húmi til meira ljóss.
En sú tilgáta er ólíkleg. Hvað
gat Ægis drykkja verið skyld
hjóli? Hvers vegna hjet þá Óð-
inn Jólnir og Æsir Jólnar?
Hví hjet þá björninn Jóifinnur?
Hvaða sælgæti var þá hröfn-
ununi e.ð því, að þeim væri bor-
in hjól við Þjólarnes, þegar örn
drakk blóð en úlfur át hold
Jóta? Hefði þá verið misskift,
ef hrafninn hefði setið yfir
hjólum.
Það sjest enn í Ljósvetninga-
sögu, að öl þýðir sama sem
gleði. Þegar Guðmundur ríki
fjekst um það, að ísleifur úr
Núpafelli, sem vegið hafði
Rindil, kæmi seint í Eyrarskóg,
mælti Guðmundur: „Jeg ætla
að þeim þætti eigi vej-a til öls
boðið“ — þ. e. a. s. til fagnað-
ar eða veislugleði. —
Þá er að líta á skyldleika eða
frændsemi orðanna jól og öl.
Það er all títt í fornu máli og
sjerstaklega í skáldamáli að
hljóðstafaskfiti verða eða hljóð-
skifti. Á það má benda t. d. að í
Landnámu er nefndur jöldu-
steinn en sami steinn í Njálu
heitir öldusteinn og á írlandi er
nefnt Jolduhlaup, sem er sama
sem ölduhlaup. Þetta er sams
konar sem jól og öl — sams kon-
ar mismunur. Jó, au og ö skift-
ast á sífelt og í lausri ræðu all-
oft, enda er það kallað ásamt v.
hljóðstafabróðir. Þess eru mý-
mörg dæmi í fornum kveðskap.
Benda má á Brönurímur:
Járnhaus nefna öldin má,
jötuninn býr þar nærri.
Þetta gildir eins og skáldið
hefði sagt, eftir vorum skáld-
skapar reglum:
Járnhaus nefna jöldin má,
jötuninn býr þar nærri.
Þá er annað dæmi að nefna
í Haraldssögu harðráða sem
sýnir að j er haft fyrir hljóð-
staf:
Skáru jast úr osti
eybaugs Dana meyjar.
I Njálu segir:
Nú er fyrir oddum
jarlmaður hniginn.
í Egilssögu segir um fall Þór-
ólfs á Englandi:
Gekk sá er óttaðist ekki
jarlmanns bani snarla.
Einar skálaglam segir í Jóms-
víkinga bardaga:
Sækjum jarl þann er auka
úlfs verð þorir sverðum.
Svo er að orði kveðið í Helga
kviðu Hundingsbana:
Því að þeir áttu
jöfri at gjalda
fjárnám mikit
og föður dauða.
Enn stendur í Helga kviðu
Hundingsbana:
Ljestu eld eta
jöfra bygðir.
Egill Skallagrímsson segir um
hernað Ólafs konungs:
Jörð spenur Engla skerðir
Álfsgeirs und sik halfa.
Og í kvæðinu Lilju er þetta t.d.
Engin heyrði, engin urðu
jöfn tíðindi fyrr nje síðar.
I öllum þessum ljóðum krefja
reglur og náttúra skáldskapar-
ins að gleyma næstum því fram-
burði stafsins j svo að kveð-
andi haldist og er það bersýni-
legt að tungan hefir talið sjer
þetta heimilt. Stundum skiftast
á stafirnir ó og á — ólafur
er þannig í Hallfreðar skáld-
skap nefndur Áleifur. Er sú
breyting síst minni en sú að
segja jól fyrir öl. Á það má
benda einnig að grannir og
breiðir hljóðstafir skiftast á t.
d. eftir sveitum, í sama landi.
Vestfirðingar segja t. d. lang-
ur, þar sem aðrir Islendingar
segja lángur og eru slík fram-
burðardæmi mörg fyrr og síðar.
Þess eru mýmörg dæmi í
fornum skáldskap að staf er
slept vegna rímsins; v fellur
burt; t. d. segir Egill Skalla-
grímsson:
Upp skulum orum sverðum
úlfs tann lituðr glitra.
Þar er v felt úr í orðinu orum.
Ungfrúin í Egilssögu, Ármóðs-
dóttir segir:
Eiga orir gestir
æðra nest á frestum.
Stundum er þ slept fremst úr
orði. Svo segir í Grípisspá:
Ér munuð allir
eiða vinna — fyrir ]>jer munuð,
Oftast snúast hljóðskiftin um
.1 Og ef til vill hefir það forð-
um verið borið fram með í
hljóði, þegar rímreglur heimt-
uðu þessháttar viðvik, Gat á