Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.1945, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLADSINS
lllí
Um sjera Björn í Sauðlauksdal
— Eftir S. K. Steindórs —
Ekki er neitt kynlegt við það,
]•>(') Sauðlauksdals heimilið, með
slíkri sljórn og starfsemi ntan húss
og innan, efnaðist ]>rátt. Enda segir
s.jera Bj. Þorgr.: „En af dngnaði og
kænsku við búsýslan og aldingarðs-
yrkju, hvað síðasttalið hann sjálf-
krafa setti á stofn, tók hagnr hans
skjótum framförum. Braust (hann)
;i móti inngrónum alþýðufordómi,
með að hagnýta til mannfæðis
margskonar matjurtir, að loflegn
dæmi annara þjóða. ¦— Enda varði
hann til ])ess bæði eigin eVdðis-
sveita og töluverðum kostnaði".
Sjera Björn verður að teljast
alveg einstæður brautryðjandi í
búskaparháttum, hjer á landi á
þessum tíma. ITlaut hann að laun-
um öfund og illmæli, frá sumum
beim mönnum, sem heldur kusu að
sitja auðum höndum, eða „dorga
dáðlaust upp við sand". Áreiðan-
Jegt er þó að ýmsir tóku hann s.jer
ti] fyrirmyndar. Þannig bendir
hinn mæti fræðimaður, Þorsteinn
sýslumaður Þorsteinsson, í riti sínu:
„Landbúnaður í Balasýslu og á
Snæfellsnesi", á, að upptökin að hin
um enganveginn ómerkilegu rækt-
unartilraunum. sjera Jóns á Ball-
ará, hafi átt upphaf sitt hjá sjera
Birni. Líklegt l/>ætti mjer og, að
'spor hinna miklu búnaðarfram-
kvæmda Magnúsar sýslum. Ketils-
sonar, mætti einnig rekja til Sauð-
lauksdals. Þó Þorsteinn sýslum.
vilji ekki við það kannast, í Æfi-
sögu M. Ket. Því er Magnús flytst
1il Búðardals 1762, en þá má segja
að búnaðarathafnir hans hefjist, —
var sjera Björn búinn að reka hin-
ar margháttuðustu búnaðarfram-
Onnur grein
kvæmdir í 8—9 ár. Fer naumast
hjá því, þó allmikil fjarlægð væri
á milli, að jafn mikilhæfur og
glöggur maður, sem Magnús var,
hafi fylgst með og gefrð "g'aum,
því sem til góðra nýunga mátti
telja, og að hann hafi viljað hag-
nýta reynslu annara. Þannig lögðu
þeir báðir stund á túnasljettun,
sem mun hafa verið algjör nýung
á þeim tíma, að vísu weð miög
seinvirkum og frumstæðum aðferð-
nm, sem sjera Björn lýsir í „Atla".
Sæmundur Eyjólfsson segir svo
um garðyrkju sjera Björns: „Marg-
ir góðir menn hafa iinnið. garð-
yrkjunni til eflingar hjer á kndi,
en enginn þeirra jafnast þó við
Bjö'rn Halldórsson. Hann er ágæt-
astur allra garðyrkjumanna er ver-
ið hafa hjer á landi. öll garðyrk.ia
mátti heita óreynd, þá er hann kom
til sögunnar, og þó hefir líklega
enginn ræktað fleiri matjurtir en
hann, og enginn gert jafnmargar
og rækilegar tilraunir nm það, er
áður var óreynt í þessum efnum".
— En Þorv. Thor. segir í íslands-
lýsingu sinni: „Langmestur garð-
yrkjumaður á 18. öld var Björn
próf. Halldórsson í Sauðlauksdal.
Hann gróðursetti fyrstur kartöflur
á Islandi, ræktaði margskonar mat-
jurtir og gjörði ýmsar tilraunir til
trjeplö'ntunar, ritaði margt um
garðrækt og búfræði og var hinn
mesti nytsemdar- og sómamaður í
hvívetna".
Fyrsta tilraun til kartöflurækt-
unar á Norðurlöndum var gerð í
Danmörku árið 1719, en fór aS
mestu i'tt um þúfur, og ekki nær
kartöfluræktin þar útbreiðslu svo
teljandi sje, fyrr en á árunum 17í»0
—R0. Um Noreg fór þó titbreiðsla
þeirra enn hægara. Þarinig voru
kartöflur fyrst ræktaðar á Háloga-
landiárið 1774. eða 28 árum" srðar
en hjer" á landi, og ekki komust þæt
nörður til Lofoten fyrr en um alda.
mótin 1800. Það var fyrst eftir að
menn komust npp á lagið með að
fara að brugga lir þeim brennivín,
að útbreiðsla þeirra fór að verða
örarí. Lengi vel hafði fólk hjer á
landi eins og annarsstaðar, megn-
asta ógeð á því að borða kartöflur,
taldi þær af djöfullegum uppruna,
þar sem þær yxu við rótina, niður
í myrkri moldarinnar. Mun ekki;
ýkjalangt síðan sú h.iervilla er með
ölhi útdaiið.
Sjera Björn vildi rej-na hvort
þessi „nytsami jarðarávöxtur gæti
þrifist h.ier á landi". Fjekk hann
því senda eina „skeppu" (skeppa er
að rúmmáli l^, úr tunnu) af kart-,
iiflum frá Kaupm.höfn árið 1759.
Þær komu þó ekki hingað til Iands-
ins fyrr en 6. ágúst, þá um sumarið.
Hó'fðu þær verið á þilfari skipsins
á leiðinni og orðið sjóblautar. Þýð-
ingarlaust hefir sjera Björn talið,
að setja kartöflurnar í garð, er svo
var orðið áliðið sumars, en ljet þær
í stórt ílát, og huldi moldu, fjekk
hann svo um haustið „örlítil kart-
öflu-ber". Sannast þar að mjór er
mikils vísir, því næsta vor setti hann
kartöfluberin frá árinu áður niður,
og fjekk vel þroskaðar kartöflur
haustið 1760. Síðan munu þær hafa
átt heimkynni hjer á landi, þó ekki