Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.1945, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
w
lijer á landi, eipi ríkissjóös eða
•landssjóðs eins og hann hjet þá, og
eru Vestmannaeyjar enn að nafn-
inu til eign Ríkissjóðs Islands. Svo
virðist mjer, fyrir utan ])að sem
]>essi „gjöf“ var hið mesta óhappa-
verk, að Staða-Árni, hafi þania
framið stórvægilegt embættis-af-
l>rot nema um eignaskifti hafi ver-
ið að ræða, þó „g,jöf“ sje kölluð,
sem vel gat verið. Víst er u'm það,
að Skálholtsstóll átti, um langa
stund m'ikið skógarland í Noregi og
fleiri eignir, en hvort það er í sam-
handi við þessa rausnarlegu ,,gjöf“
eða ekki, er mjer ekki kunnugt um.
Klaustur áhugi Sunnlendinga var
þó ekki kulnaður út, og í lok 12.
aldar, ætlaði hinn nafnfrægi höfð-
ingi Jón Loftsson í Odda, að stofna
klaustur á Keldum á Ran'gárvöll-
um, og gerast sjálfur klausturmað-
ur, en hann andaðist árið 1197, áð-
ur en þetta kæmist í kring. Þótti
höföingjum sunnanlands, það hin
mesta háðung. að sá einn af fjórð-
ungum landsins, skyldi ekkert
klaustur hafa. Ræddu þeir um það
sín á milli að ráða þyrfti bót á því,
Svo loks árið 1224, keypti Þorvald-
ur Gissurarson í Hruna, Viðey, með
klausturstofnun fyrir au'gum, og
var Ágústína-klaustur sett þar á
fót 1225, en máldagi þess er frá ár-
inu 1226. Tók Þorvaldur að sjer for-
s.já klaustprsins og vígðist kanoki
þangað. Þorvaldur var einhver
göfugasti maður á landi hjer, bæði
að ætterni, vitsmunum og mann-
kostum. Svipaði honum um margt
til Síðu-Halls, og ljet heldur sinn
hlut, en hjelt þó fullri virðingu, en
að til ófriðar leiddi; treystu menn
mjög góðgirhi hans og var Þorvald-
ur „sættir“ manna um sína daga.
Faðir hans var einn hinna ágætustu
Haukdæla, Gissur Ilallsson lög-
sögum. var Hallur sonar-sonur Is-
leifs hins fyrsta Islenska biskups.
Meðal margra barna Þorvaldar var
Gissur jarl, sem mjög hefir hlotið;
misjafna dóma. l'æri margt um Þor-
vald að skrifa, en verður þó að
bíða að sinni.
Klaustrið í Viðey, sem helgað var
Guði, Maríu, Jóhannesi skírara,
Pjetri og Páli postulum og hl. Ág-
ústínusi kirkjuföður, efnaðist brátt,
lögðu því til stóreignir bæði Þor-
valdur Gissurarson og Snorri
Sturluson og margir fleiri, einnig
voru því lögð til fríðindi margs-
konar, sem einkum kom þó á bú-
þegna í Kjalarnesþingi, svo sem
,,Ost-tollurinn“, sem samþyktur var
á Alþingi árið 1226, af sýslumönn-
um, lögmönnum og lögrjettumönn-
um öllurn. Tollur þessi, sem einung-
is var ætlast til að „skattbændur“
greiddu, var þó enginn skvlduskatt-
ur, heldur að nokkru leyti „frívilj-
ug gjöf“ og lá engin refsing við þó
ekki væri goldin.
Magnús Gissurarson biskup, bróð-
ir Þorvaldar, var hinn mesti styrkt-
armaður Viðeyjar-klausturs, og1
lagði því til biskupstíundir milli
Botnsár og Ilafnarfjarðar, og hvatti'
menn mjög til að styrkja það með
gjöfum, „þeim er engan mættu úr
fje færa“. — Hafa menn brugðist
vel við, því er komið var að síða-
skiftatíma, var auðsæld þess orðin
svo mikil að það átti nokkuð á ann-
að hundrað jarðeignir, að mestu
leyti í Gullbringu- og Kjósarsýsl-
um. Hefði þó sá jarðeigna-auður,
aukisf'allverulega, ef öll framvinda
mála, hefði orðið sem ætlað var,
því Ögmundur biskup, sem veriði
hafði ábóti í Viðey, og jafnan hafði
hinn mesta áhuga fyrir velfarnaði
klaustursins, hafði arfleitt það að
47 jarðeignum, eftir sinn dag. En
það fór á annan veg, eins og kunn-
ugt er.
Jón forseti Sigurðsson, segir að
Viðeyjarklaustur hafi „verið svo
ágætt á sinni tíð“ og „merkilegur
staður“. — Ekki veit .jcg þó til
þess að það hafi á nokkurn liáttj
verið fremra öðrum þeim klaustr-
165
uin seni þá voru h.jer á btndi. Voru
]>ó mestu merkismenn ábótar þar,
svo* sem: Styrmir Kárason hinnj
fróði, Steinmóður og Ögmundur
Pálsson. er síðar varð einhver mik-
ilfenglegastur biskup, þeirra er
verið hafa á landi hjer, og annar
valdamesti maður Islenskur, sem
sögur fara af, þar sem hann fór unr
hríð með biskupsvald á báðum bisk-
upsstólunum einnig átti (hann aði
sjálfsögðu sæti í lögrjettu, svo og í
Ríkisráði Nor'egs og var einnig hirð
stjóri yfir öllu íslandi. Eins og
Fornólfur kveður:
„Haft hefi jeg í hendi mjer
hirðstjórnina á landi hjer
og báða biskupsstóla“.
llefði fæsta grunað er veldis-sól
ögmundar biskups skein sem glæst-
ast í hádegisstað, að niðurlagið á
sögu hans yrði jafn átakanlega öm-
urlegt og raun varð á.
Að óbreyttum kringumstæðum,
skifti það minstu máli frá þjóð-
hagslegu sjónarmiði, ]>ó jarðeigna
auður klaustra og kirkju, væri mik-
ill hjer á landi til forna, alþýða
manna átti ekki jarðir hvort eð var,
heldur fáeinar höfðingja-ættir, þær
sem ekki voru að einhverju leyti í
umsjá kirkjunnar, en hvort heldur
sem var, gengu jarða-afgjöldin ekki
útúr landinu, en rjett er að geta
þess, að landsetar klaustra og
kirkjujarða voru að jafnaði trygg-
ari um ábúð sina. en landsetar ann-
arra jarða. sem af eðlilegum ástæð-
um gengu meira kaupum og sölum,
en hinar, eftir því sem eigendum
þótti best henta í þann og þann
svipinn. Enda mun efnahagur
manna alment hafa verið Skárri þá
en síðar varð. einkum á 17. og 18.
öld. Þannig segir. sjera Jón Egils-
son, frá í „Biskups-Annál“, sínum,
að í tíð afa síns, rjett um siðaskifti:
„Var enginn yfirferðarmaður í öll-
um Biskupstungum fátækur, utan
tvær kerlingar". — Eihnig segir
hann að árið 1525, eftir mesta harð-