Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.1945, Side 2

528
LESBÓK MORÖUNBLAÐSINS
Iegu fullveldi voru, þó ýrnsir aðrir
ágætismenn liafi einnig lagt þar
farsællega hönd að verki.
Nokkra furðu mun það því
hafa vakið, að í hinu mikla mái-
skrúði margra ágætra ræðumanna
í sambandi við hina stórfengulegu
og minnisstæðu athöfn, lýðveldis-
stofnsetninguna á Þingvölluin á
síðastliðnu ári, að engum ræðu-
manna, að Benedikt Sveinssyni und
anskildum, liefur fundist taka því,
að minnast á Skúla fógeta. — Vær;
þó vel þess vert að minnast þess
hvern þátt æfistarf hans átti í því,
að sú athöfn gat farið fram.
Þótt flestum muni vera ljúft, að
meta og viðurkenna hina óvenju-
legu afbragðskosti Jóns forseta Sig-
urðssonar, og hina happadrjúgu for
ystu hæfileika hans, má hitt ekki
gleymast, að Skúli fógeti var braut-
ryðjandinn, og átti við miklu meiri'
örðugleika að etja, einkum vegna
þess, hversu þjóðin var lömuð eftir
margvíslega óáran um langt tíma-
bil. Einurðarlaus, framtakslaus og
vonlaus eða vonlítil um betri lífs-
kjör, og því als ekki undir það bú-
in, að skilja stórhug og framfara-
þrá Skúla fógeta.
Á því 50 ára tímabili, sem skilur
á milli stjórnmálalegra aískiíta
þeirra Skúla og Jóns, hafði margt
gerst og breytst til batnaðar. —■
Fræðslustefna Magnúsar Stephen-
sen rumskaði við landsfólkinu, og
gaf því annað umhugsunarefni, en
allsleysi örbyrgðar sinnar. Baldvin
Einarsson, lætur Sighvat, Skag-
firska myndarbóndann, í ársritinu:
„Ármann á Álþingi' * brýna fyrir
landsmönmun nauðsyn á framtak-
semi og skynsamlegum nýungum,
ásamt varðveislu þjóðlegra verð-
mæta. Ekki má heldur gleyma Bók-
mentafjelaginu, sem slt fyá stofnun
1516, og til þessa dags hefir innt
a£ höndum stórmerkilegt starf, sem
alls ekki hefur venð nægur gaum-
ur gefinn. Þá var eínnig hinn þrótt-
mikli lúðurhljómur „Fjöhiismanna“
sem olli mikilli vakningu og straum
hvörfum í þjéðlífinu. — Var akur-
inn þannig að nokkru undirbúinn,
þegar Jón forseti Sigurðsson fór aði
beita snilligáfu sinni í ræðu og riti,
til að fullkomna vakningarstarfið
og einbeita kröftum þjóðarinnar til
sameiginlegra átaka.
Þessara hjálparmeðala, til að
vekja áhuga þjóðarinnar til and-
legra og verklegra átaka, gat Skúli
fógeti ekki notið, og gerði það hon-
um örðugra fyrir en annars hefði
þurft að vera. — Að vísu voru
„Rit Lærdómslistafjelagsins“, byrj-
uð að koma lit nokkru fyrir and-
lát hans, og ritaði hann í þau nokkr
ar snildar ritgerðir. — En árang-
urinn var ekki farinn að koma í
Ijós, er hann háaldraður og útslit-
inn í þágu þjóðarinnar, yfirgaf
þetta svið tilverunnar. „Meira að
starfa Guðs um geim“.
Hinn gagnmerki rnaður Ólafur
Olavius skildi þetta viðhorf til hlít-
ar, eins og sjá má í formála hans,
fyrir llrappseyjar útgáfu Skat'ðs-
annáls 1774. Þar bendir haun á að
ein af ástæðunum fyrir því, hve
íslendingar sjeu miklu lakar settir
í flestum efnum, en aðrar þjóðir,
sje skortur á bóklegri fræðslu um
ýms nytjamál. •— „Eða ntundi hr.
landfógeti Skúli (til dæmis að taka)
hafa so örðugt átt uppdráttar, ef
fjöldi landa vorra hefði litið um
hæl og borið þessa lands áíýgkomu-
lag saman við annara, því ekki
þurfti nú meira til að sjá vorn
eigin vanmátt, og að umbreytingin
var harla nauðsynleg. Vissulega
hefði þá betur íarið og fleiri mundu
viljugri orðið hafa að skjóta af
þeim hjálpræðisboga, er konungur
og hann (Skúli) höfðu spentan.
Var ekki Reykjavík orðin mynd a£
kaupstað og athvarí mörgum iðju-
lausum hambleypum ? Voru þar
ekki fatriker, hvar við margir tóku
þann ábata sem enn sjer merki til?
Var þar ekki sigling, æfingarskóli
fyrir ungmennin? Jú, þetta er alt
saman, því verr nú að mestu koll-
kastað. Mætti því ^ýja pressan
(Ilrappseyjar prentsmiðjan) segja
stórmenni þessu (Skúla) nokkuð í
vil og væri viss uppá að engi reidd-
ist, þá mundi hún láta það vera
þetta: Hercules fuit iste labor“.
— Hann gerði Herkulesar verk, eða
á íslensku, að hann hafi lyft Grett-
istökum.
Á síðastliðnu ári, eða nánar til-
tekið, 9. nóv. var 150. ártíð Skúla
fógeta. Mun næsta lítið hafa farið
fyrir því, að dánarafmælis hans
hafi verið minnst, svo eðlilegt sem
það hefði þó verið, þar sem um
annan eins afreksmann er að ræða.
Verður hjer að leitast við að gera
nokkra grein fyrir hinu marghátt-
aða æfistarfi Skúla fógeta. Af van-
efnum að vísu, en góðum vilja, því
maðurinn er mjer einkar kær. At-
hugandi er, að til þess að geta met-
ið manninn rjett, þarf að set.ja sig
inn í tímann, sem hann lifði á,
og skynja og skilja þau viðhorf og
kringumstæður, sem skópu heildar-
umgjörðina um starfsvið hans. —
Mun þá vart hjá því fara að Skúli
verði í hugum manna, einhver glæsi
legasti og tröllauknasti afburðamað
ur íslenskur með kostum sínum og
göllum, og einhver sannasti sam-
nefnari þess manndóms, sem ís-
lenskri þjóð er kærastur.
Óeðlilega hljótt hefur nú um
nokkurt skeið verið um nafn Skúla
fógeta, og má svo að orði kveða,
að hlutskifti bans haíi fyrr og síð-
ar orðið vanmat, vanþakklæti og
gleymska. Kveður svo ramt að'
þessu skeytjngarleysi um minningu
hans, að jafnvel Bjarni Thoraren-
seu, sem orkti svo mörg dásamleg
íögur minningarljóð um ýmsa
menn, Ijet Skúla langafa sinn
liggja óbættan hjá garói, og minn-
ist hans hvergi í Ijóðum gínum. Að
vísu var Bjarui ekki nema á 8. ári,