Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.1953, Síða 2

488
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
prentsmiðjuna sem fullkomnasta.
En svo var kallað, að það sem fyrst
var prentað þar, væri prentað á
kostnað Björns Gottskálkssonar.
Magnús Stephensen gerðist þá
ráðsmaður félagsins og umsjónar-
maður prentsmiðjunnar. Yfirprent-
ari var „sá velæfði gáfu- og
listamaður“ Guðmundur Jónsson
Schagfjord, sem hafði verið yfir-
prentari í Hrappsey, en fyrir bók-
bandinu stóð Jón Gottskálksson
bróðir Björns.
• f
Prentsiniðjan á llólum
U.m nokkurt skeið hafði prent-
smiðjan á Hólum ekki verið nema
svipur hjá sjón og stundum hafði
þar ekkert verið prentað. En Sig-
urður biskup Stefánsson leitaðist
við að reisa prentsmiðjuna við á
seinustu árum sínum. Árið 1797 lét
hann til dæmis prenta Ljóðmæli
Hallgríms Péturssonar, er meistari
Halfdan Einarsson hafði verið að
búa undir prentun áður en hann
lézt, en ekki tekizt að ganga full-
komlega frá. Þá var sá prentari á
Hólum er Markús Þorláksson hét,
gamall maður og bóndi að Skriðu-
landi í Kolbeinsdal.
Seinast lét Sigurður biskup
byrja á prentun Vídalíns-postillu
árið 1798, en andaðist um vorið
skömmu eftir að verkið var hafið.
Var prentuninni þó haldið áfram
og lokið 1799. Þessa útgáfu prent-
aði Jón Jónsson, ættaður vestan úr
Saurbæ. Hafði hann lengi verið
með Sigurði biskupi, en fluttist
síðan vestur á Snæfellsnes og fórst
með báti frá Gufuskálum 1814.
Þegar Sigurður biskup var fallinn
frá, kom til álita yfirvaldanna
hvað gera ætti við prentsmiðjuna
á Hólum. Létu þeir amtmaður og
stiftprófastur þá fara fram skoðun
á prentsmiðjunni og að henni lok-
inni lýstu þeir yi'ir því, að prent-
smiðjan væri í svo mikilli niður-
niðslu að hún mættj kallast óstarf-
hæf. Húsakynni hennar væri orðin
alveg óviðunandi, og sama mætti
segja um letur allt og önnur áhöld
prentsmiðjunnar. Auk þess hefði
hún engum lærðum né duglegum
prentara á að skipa. Það væri því
ekki hægt að ætlast til þess að
hinn nýi biskup (þetta gerðist áður
en stjórpin ákvað að leggja niður
skóla og biskupsstól á Hólum) gæti
risið undir því að-koma prentsmiðj-
unni í sæmilegt lag, enda væri það
utan við hans verkahring sem em-
bættismanns að stjórna slíkri stofn-
un. Lögðu þeir því til, að prent-
smiðjan yrði lögð niður og sam-
einuð prentsmiðjunni í Leirár-
görðum.
Konungur fellst á þetta og með
bréfi 14. júní 1799 skipaði hann svo
fyrir að prentsmiðjan skyldi lögð
niður og sameinuð prentsmiðjunni
á Suðurlandi, hús hennar og aðrar
eignir, sem ekki yrði fluttar suður,
skyldi seljast og andvirðið renna
til hinnar sameinuðu prentsmiðju.
Jafnframt er þar ákveðið að !4 af
arði hinnar sameinuðu prentsmiðju
skuli árlega varið til að útbreiða
sanna fræðslu í Hólastifti. — Var
þetta nokkuð óákveðið, og galzt
ekki þessi arður um langt skeið,
eins og enn mun sagt verða.
SAGA HÓLAPRENTSMIÐJU
Þannig fór þá um hina fornfrægu
Hólaprentsmiðju, sem var að stofni
fyrsta prentsmiðjan, sem til Islands
kom. Jón prestur Matthíasson hinn
sænski hafði ílutt hana hingað að
tilhlutan Jóns biskups Arasonar.
Nokkur ágreiningur er meðal
fræðimanna um það hvenær prent-
smiðjan hafi komið hingað og um
prentsögu íslands framan aí. Þor-
kell Jóhannesson prófessor hefur
leitt rök að því, að prentsmiðjan
hafi komið hingað 1525—26. Heíur
hún þá fyrst verið á Hólum, en
flutt að Breiðabólstað í Vestur-
hópi þegar Jón sænski gerðist þar
prestur 1535. Hann andaðist 1567 og
hefur prentsmiðjan þá aftur verið
flutt að Hólum og verið þar til
1589 undir stjórn Jóns prentara
sonar séra Jóns sænska. Þá segja
menn að hún hafi verið flutt að
Núpufelli í Eyafirði, en þá jörð
hafði Jón prentari fengið hjá kon-
ungi til frjálsrar ábúðar 1578. í
Núpufelli er prentsmiðjan fá ár og
er flutt til Hóla aftur einhverntíma
á tímabilinu 1591—94 að tilhlutan
Guðbrands biskups ÞorlákssonA:
og verður síðan eign hans.
Guðbrandur biskup andaðist
1627, en með erfðaskrá er hann
hafði gert 14. des. 1612, gaf hann
dómkirkjunni á Hólum prentsmiðj-
una og var svo tilskilið að hún
skyldi vera eign dómkirkjunnar
um aldur og ævi.
Þegar Gísli biskup Þorláksson
andaðist 1684 sótti Þórður biskup
bróðir hans í Skálholti um leyfi ti! •
þess að flytja prentsmiðjuna að
Skálholtsstað, sem erfingi bróður
síns, en lét þess ekki getið að Guð-
brandur biskup hefði arfleitt dóm-
kirkjuna á Hólum að henni. Svar
konungs varð og á þá leið, að hann
mætti kaupa prentsmiðjuna af
samöríum sinum. — Brá Þórður
biskup þá við og lét flytja prent-
smiðjuna suður á 10 hestum sum-
arið 1685 og setja hana niður í
Skálholti. Arfleiddi hann svo börn
sín að henni.
Þegar Þórður biskup var dáinn
og Jón biskup Vídalín kominn að
Skálholli, gátu þau Guðríður bisk-
upsekkja og hann ekki komið sér
saman um prentsmiðjuna og varð
niðurstaðan sú, að Guðríður og
Brynjólfur sonur hennar íluttu
prentsmiðjuna með sér að Hlíðar- v
enda í Fljótshlíð.
Norðlendingar undu því illa að
missa prentsmiðjuna og fannst hún
haia verið tekin af sér með rang-
indum. Því var það arið 1703 að
Björn Þorleifsson biskup á Hólum