Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1954, Qupperneq 6

322

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
hans, hinir upprennandi frönsku
aðalsmenn, gengu til leika eða
þeystu um héruð á gæðingum sín-
um, læddist Descartes eftir vegar-
brúninni, fölleitur, gugginn og sí-
hóstandi. Jafnan hafði hann með
sér einhverja doðranta undir hendi,
latínubók og grískukver, skræður
um stærðfræði, rökfræði og
mælskufræði.
í Jesúítaskólanum í La Fléchc
þótti hann afbragð annarra nem-
enda. En Descartes galt aðeins
keisaranum það sem keisarans var.
I raun og veru geðjaðist honum
illa að fræðum þessa Jesúítaskóla.
Trúfræðsla þeirra gerði hann í
hjarta sínu mótmælanda. En það
varaðist Descartes að láta uppi fyrr
en löngu seinna. Sömu óbeit fékk
Descartes á heimspeki þeirra. —
Aðeins stærðfræðina gátu þeir
ekki sett krossmark sitt á og við
hana lagði hann því mesta rækt.
Hún ein veitti anda hans öryggi,
fasta jörð til að standa á. Það var
hægt að efast um allar þessar and-
stæðu kenningar heimspekinnar og
um skáldskap þessara nútíma fag-
urkera sem kölluðu sig endurreisn-
armenn. Allt þetta líktist, fannst
Descartes, skrautlegum höllum,
sem reistar voru á sandi og leir.
Höll stærðfræðinnar aftur á móti
hélt Descartes að væri reist á
bjargi. Hún ein var óyggjandi
sannleikur. Og hér í afstöðu ungl-
ingsins Descartes til námsefnis
Jesúítaskólans myndast kjarni þess
heimspekikerfis, sem hann síðar
setti fram.
Þegar Descartes því yfirgaf
menntaskóla Jesúítanna 16 ára að
aldri var hann í hjarta sínu trú-
laus á guðfræði og heimspeki ald-
arinnar, þótt hann gætti þess vand-
lega að láta ekkert slíkt uppi við
strangtrúaða ættingja sína eða
Jesúítana. Descartes var heilsuveill
og vildi lifa í friði. Samt ól hann
þöglar vonir um að einhvern veg-
inn mætti takast að komast út úr
þessu kæfandi andrúmslofti mið-
aldahugsunarháttar, út úr þokunni
undir heiðan himin, þangað sem
staðreyndir væru virtar og rök í
heiðri höfð, þangað, sem frelsi
ríkti og hægt væri að tala og skrifa
án þess að verða ofsóttur eða
brenndur á báli eins og Bruno t. d.
Descartes fór að heiman og hélt
til höfuðborgarinnar, Parísar. Hann
var aðalsmaður og fór til hirðar-
innar. En franska hirðin í byrjun
17. aldar reyndist honum þó ekki
sá heimur andans, sem hann leit-
aði að. Aðalsmennirnir fyrirlitu
bækur og alveg sérstaklega þá, sem
sömdu bækur. — Þeir lifðu hé-
gómlegu yfirborðslífi í andlegum
dauða sínum. Þeir efuðust ekki um
neitt: Kirkjan var alvitur, ríkis-
valdið óskeikult. Allar nýjar hug-
myndir voru í þeirra augum villa,
sem afmá skyldi með sverði aðals-
ins og eldi kirkjunnar.
Descartes flúði fyrst frá þessum
mönnum út í eitt af úthverfum
borgarinnar og þegar félagar hans
uppgötvuðu samastað hans þar,
tók hann þann kost að yfirgefa um
skeið föðurlandið og kirkju þess.
Hann fór til Hollands, gekk þar í
herinn og barðist með mótmæl-
endum.
----★-----
Andi framþróunarinnar; .andi
nýrra tíma velur sér jafnan ein-
hverja ákveðna þjóð á hverjum
tíma og gerir hana vaxtarbrodd
mannkynsins. Á fyrri hluta 17. ald-
ar voru Hollendingar hin útvalda
þjóð. Þar var meira borgaralegt
frelsi en í nokkru öðru landi og
framfarir á öllum sviðum urðu þar
því mestar. Veraldleg harðstjórn
var þar brotin á bak aftur og
katólska kirkjan hafði þar misst
tök sín.
Þetta var land fyrir heimspek-
inginn Descartes. Hér stóð andlegt
líf hæst og hér var þjóðfélagsþró-
unin örust. En aðalsmaðurinn Des-
cartes varð órólegur: Átti hann
að segja skilið við katólsku kirkj-
una, við fjölskyldu sína, ætt sína?
Blóð er þykkara en vatn. Nei, ætt
sinni gat hann ekki brugðist, ekki
kirkju sinni og stétt. Þrjátíu ára
stríðið var hafið í Þýzkalandi, upp-
gjörið milli hins nýja og gamla,
milli mótmælenda og katólskra. Og
Descartes fór frá Hollandi og dró
sverð sitt úr slíðrum í nafni hinn-
ar katólsku kirkju sinnar og ættar
sinnar og barðist nú í her keisara
móti þeim málstað sem hann barð-
ist fyrir í Hollandi.
En Þrjátíu-ára-stríðið var einn-
ig háð í sál Descartes og þar veitti
fylkingu hins nýja tíma betur: í
hinum andlega heimi álfunnar var
hver höndin upp á móti annarri,
mannkynið varð að komast út úr
þokunni og finna hina sönnu trú,
hina sönnu heimspeki. En hver var
hún? Tilveran er öll í samræmi,
allt lýtur ákveðnum rökréttum lög-
málum — líkt og stærðfræði —
stærðfræðin var óyggjandi. Hvers
vegna gátu menn ekki orðið sam-
mála um trúna og lífið eins og
stærðfræðina? Var það ekki vegna
þess að þeim hafði aldrei dottið í
hug að nota lögmál stærðfræðinn-
ar sem lykil lífsskilningsins, nota
stærðfræðina til að byggja hina
sönnu heimspeki. Ef aðeins væri
hægt að finna hvernig stærðfræð-
in væri hliðstæð tilverunni væri
hægt að gera trú og heimspeki jafn
óyggjandi og stærðfræðina sjálfa.
Um þetta allt braut Descartes
heilann þar sem hann barðist und-
ir merki keisarans og katólsku
kirkjunnar — og loks hætti hann
að berjast og fór heim til Frakk-
lands aftur og reyndi að gleyma
þessum hugleiðingum í gleðskap
Parísarborgar. Það tókst ekki.
Hann ferðast á ný. Fer til Ítalíu,
til Rómaborgar. Á meðan er barizt