Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1954, Page 7
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
355
mynd, sem er ímyndun er fóstur
hugans. Hugur okkar er takmark-
aður og fóstur hans þess vegna háð
þessum takmörkunum. Hugmyndin
um guð aftur á móti er án tak-
markana: Hún er hugmynd um hið
fullkomna, hið eilífa og ótakmark-
aða. Ergo: Þessi hugmynd getur
ekki verið ímyndun, fóstur hugans.
Hún getur aðeins hafa komið frá
guði. Ergo: Guð er til.
Og Descartes hefur einnig aðra
sönnun á takteinum. Sú sönnun
byrjar á hinu einfalda og sjálfsagða
eins og allar aðrar sannanir hans.
„Við lifum“, segir hann, en hver
er orsök þessa lífs okkar? — Þið
svarið og segið að það séu foreldr-
arnir. En hver var orsök þeirra?
Afar okkar og ömmur, og þannig
er hægt að halda áfram að rekja
sig frá einni orsök til annarrar —
þangað til við hljótum að komast
til botns í þessari orsakakeðju, og
komast til hinnar fyrstu orsakar.
Og hvað er þessi fyrsta orsök allrar
tilveru annað en það sem við köll-
um guð? — Allir hlutir eiga sér
hina fyrstu orsök. Ergo: Guð er til.
Og Descartes setur fram þriðju
sönnunina um tilveru guðdómsins:
Ef við nú skiljum að eitthvað sé í
öllu og nái til alls þá hlýtur það
að vera veruleiki í mér og í þér og
öllu öðru. Og nú skiljum við skýrt
og greinilega að tilvera guðs er
falin í sjálfri hugmynd okkar um
guð: Það er að segja guðs vitundin
er í sjálfsvitundinni og þess vegna
er jafn augljóst að guð er til eins
og það að maðurinn er til. Þetta er
ein af dýpstu hugsunum Descartes
og hefur haft mikil áhrif á marga
síðari tíma heimspekinga.
B
Þessar þrjár sannanir Descartes
um tilveru guðdómsins geta þó
margir greindir og rökvísir menn
ekki skoðað sem neinar óyggjandi
sannanir, heldur aðeins sem rök-
semdafærslur.
í fyrsta lagi segja þessir menn er
alls ekki sannað að hugmyndin um
guð komi frá guði. Það er alls ekki
sannað segja þeir, að hugurinn sem
skynjar heim hins takmarkaða búi
ekki sjálfur til mótsögn þess — hið
ótakmarkaða og fullkomna, hug-
myndina um guð. Sumir menn hafa
ekki þessa hugmynd, segja þeir.
Aðrir hafa tekið hana frá hinum
fullorðnu sem skýrðu þeim frá öllu
þessu í bernsku.
í öðru lagi vilja þessir menn ekki
fallast á að Descartes hafi tekizt
að sanna guð stærðfræðilega með
því að halda fram að það hljóti að
vera til hin fyrsta orsök og að guð
sé þessi orsök. Það er ósannanlegt
segja þeir að þessi fyrsta orsök sé
til — og þó hún væri til er það
enn ósannað að hún svari nákvæm-
lega til hugmyndarinnar um guð.
— Og að lokum, segja þeir, ef guð
er augljós og óumdeilanlegur veru-
leiki í sál mannsins, hvers vegna
eru þá til menn, sem efast um til-
veru guðs?
Við skulum yfirgefa þessa deilu
guðfræðinga og heimspekinga. Þær
leiða ekki til neins. Þær sanna
ekkert og afsanna ekkert, rökfræði-
lega. Eins og áður er sagt eru allar
tilraunir til að takmarka hið ótak-
markanlega vonlausar. Skynsemi
manna nær ekki út fyrir sjálfa sig
til neins, sem stendur henni ofar.
í upphafi heimspeki sinnar læzt
Descartes ekki vita hvort þessi
heimur Þrjátíu-ára-stríðs og storma
væri veruleiki. Hugsazt gæti að
hann væri blekking, tóm leiksýn-
ing einhvers ills anda. Heimspeki-
lega séð gat hann aðeins fullyrt:
Cogito, ergo sum. Ég hugsa, þess
vegna er ég til. En þetta eins og
við höfum nú séð taldi hann að
sannaði tilveru guðs. Og nú fyrst
eftir að hann hefur sannað tilveru
guðs, telur hann sig hafa leyfi til
að fullyrða að heimurinn sé til.
Fyrst guð er til, segir hann, getur
ekki verið um neinn illan anda að
ræða sem lætur okkur skynja það
sem ekki er til. Guð getur ekki
blekkt okkur. Sannleikurinn er
sjálft eðli hans. Ergo, veröldin er
til. Hún er flöturinn, sem línur
guðdómsins myndar.
Þannig verður guðshugmynd
Descartes tengiliður milli sjálfsvit-
undarinnar og hinnar ytri tilveru.
Allt þetta á rót sína að rekja til
guðdómsins.
En fyrst allt á nú rót sína að
rekja til guðs. Hvers vegna, spyrja
menn, er þá hið illa til, hvers vegna
hið ranga og ósanna?
Descartes svarar þessu á sinn
hátt: Maðurinn á sér að vísu skiln-
ing, jafnvel guðlegan skilning —
en þessi skilningur er takmarkað-
ur. Maðurinn á sér einnig vilja.
Viljinn er ekki takmarkaður á
sama hátt og skilningurinn. Þess
vegna nær viljinn stundum langt
út fyrir skynsemina. Og þar sem
þannig er ástatt að vilji og vits-
munir haldast ekki í hendur verður
villan til. Þegar vilji mannsins fer
á undan vitsmunum hans fer mað-
urinn villur vegar. Ef hann bæri
aðeins gæfu til að láta viljann bíða
eftir vitsmununum væri hinu illa
og hinu ranga afstýrt. En hvers
vegna gefur guð okkur þá vilja sem
rekur okkur í snörur villu og yfir-
sjóna? Viljinn skapast af hvötum
okkar. Þessar hvatir eru okkur lífs-
nauðsyn, því án þorsta t. d. vissum
við ekki hvenær við ættum að
drekka, án hungurs vissum við ekki
hvenær við ættum að neyta matar
o. s. frv. Þannig eru hvatir óhjá-
kvæmilegar, þó þær geti orðið
skaðlegar. Hvatir skapa viljann.
Þess vegna er vilji óhjákvæmileg-
ur. Guð hefur gefið manninum
Frh. á bls. 359