Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1954, Page 12

360
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Elzta íslenzka kirkjan í Vesturheimi
og anda. Þriðja leiðin er að viður-
kenna tilveru anda, orku og efnis,
en skoða þó allt þetta sem eitt og
hið sama í innsta eðli sínu. Þessa
leið hafa einnig margir heimspek-
ingar farið og jafnvel vísindamenn
á síðustu tímum.
Heimspeki Descartes hafði geysi-
leg áhrif á andlegt líf Vesturlanda.
Deilur hans bergmáluðu um alla
álfuna. Hann réðist ekki beint á
hið gamla. Reyndi hann ekki meira
að segja að verja miðaldakirkjuna?
Sú vörn hafði þveröfug áhrif: La
Mattric sækir til hennar grundvöll
kenningar sinnar um „vélmennið“,
Lock, David Hume og Kant byggja
alhr á kenningu Descartes um efni
og anda, sál og líkama sem full-
komnar andstæður. Á hinn bóginn
verður Descartes einnig fyrirrenn-
ari heimspekinga eins og Spinoza,
Berkeley og Sohopenhauers sem
leggja áherzlu á að ekkert sé til
nema andinn. Af þessum orsökum
hefur Descartes orðið tengiliður
milli miðaldaheimspekinnar og nú-
tímans.
Flestar kenningar Descartes hafa
sætt harðri gagnrýni, en þær hafa
gefið mönnum nóg til að hugsa um.
Allir finna þar eitthvað til að sam-
þykkja og eitthvað til að rífa niður.
Og einmitt á þennan hátt sáði þessi
varfærni maður, Descartes, fræum
stórra byltinga í akur vestrænnar
menningar.
TVfEÐ því að lifa heilbrigðu lífi og
með því að gæta ýtrustu var-
kárni í sambandi við rit sín, tókst
Descartes að lifa fram á sextugs-
aldur. Frægð hans barst víða og
Karl I. Englandskonungur og Kat-
rín Svíadrottning buðu honum til
hirða sinna. Descartes þekktist síð-
ara boðið og fór til Svíþjóðar 1649.
Drottningin hafði lesið bækur Des-
cartes og nú fór hún fram á að hann
kæmi til sín morgun hvern um
fúnm leytið og ræddi við sig heim-
FY R S T A kirkjan sem fslendingar
reistu í Vesturheimi er í Mountain-
byggð í Norður Dakota. Hún var reist
vorið og sumarið 1884 og var heldur
fátækleg fyrst í stað. Ýmsar breytingar
hafa verið gerðar á henni eftir því sem
árin liðu og fyrir nokkru var hún færð
af sínum upphaflega grunni á annan
stað. En hún stendur enn sem talandi
tákn um stórhug og fórnfýsi landnem-
anna.
Það var á seinasta fjórðungi aldar-
innar sem leið, að íslenzkir landnemar
tóku að setjast að á ýmsum stöðum í
Bandaríkjunum, í Wisconsin, Minne-
sota, Norður Dakota og víðar. Ein af
elztu og stærstu íslenzku nýlendunum
þar var í Pembina County, og er talið
að séra Páll Þorláksson hafi verið „fað-
ir“ þeirrar nýlendu. Fyrstu landnem-
arnir komu þangað frá Nýa íslandi
vorið 1878. Síðar bættust fleiri við,
jafnvel útflytjendur, sem komu beina
leið frá íslandi. Á árunum 1879—1882
fjölgaði fólkinu óðum, og svo ör var
vöxtur íslenzku nýlendunnar, að í lok
ársins 1879 voru þar fjórar islenzkar
„sveitir" að komast á laggirnar.
Kjör landnemanna voru erfið, þeir
speki. Það varð svo að vera. Des-
cartes var vanur að liggja fram
eftir á morgnana, auk þess var
hann vanur mildara loftslagi. Þess-
ir köldu morgnar hjá drottningunni
urðu honum um megn. Hann kvef-
aðist, fékk síðan lungnabólgu og
sagði skilið við þennan heim. —
Drottningin lét grafa hann í graf-
reit fyrir útlendinga og reisti minn-
isvarða með langri grafskrift á leiði
hans. — Nokkrum árum síðar var
hann grafinn upp og jarðneskar
leifar hans fluttar til Parísar og
grafnar í St. Geneviéve du Mont.
Síðan voru þær enn fluttar til
Saint-Germain des Prés þar sem
þær hvíla nú.
voru fátækir og urðu að vinna baki
brotnu. Séra Páll Þorláksson var prest-
ur þeirra á Mountain og hann hjálpaði
þeim með ráðum og dáð að komast yfir
fyrstu örðugleikana. Hann taldi hug og
kjark í þá og hann fekk þá til þess að
ráðast í kirkjubyggingu. Sjálfur gaf
hann af landnámi sínu skák undir
kirkju og kirkjugarð. Og svo var byrj-
að á því að fella tré og draga viðinn á
kirkjustaðinn. En ekki sá séra Páll
þann draum sinn rætast að kirkjan risi
upp, því að hann andaðist 1882.
Þá varð þarna prestur séra H. B.
Thorgrimsen og hann helt kirkjubygg-
ingunni áfram. Var kirkjan komin
undir þak haustið 1884 og hófust þá
guðsþjónustur í henni. En ekki var hún
vígð fyr en í júní 1887, eða fyrir réttum
67 árum. Hefur hún síðan verið menn-
ingar miðstöð byggðarinnar og margir
merkir prestar hafa verið þar auk
þeirra, sem þegar er getið, svo sem séra
Friðrik Bergmann (1886—1901), séra
Kristinn K. Ólafsson (1912—1925), dr.
H. Sigmar (1926—1945) og séra Egill
H. Fáfnis frá 1945 og þar til hann and-
aðist í fyrra.
(Úr grein eftir dr. Rich. Beck í
„The American-Scandinavian Review“)
Descartes hafði raunar með rit-
um sínum unnið manna mest að
því að víkja „trú“ miðaldakirkj-
unnar úr hásætinu og lyfta skyn-
seminni þangað í hennar stað. Des-
cartes vissi alltaf hvílíka mótmæla-
öldu og ofsóknir slíkt hlaut að
vekja. Þess vegna var hann svo
varkár í ritum sínum og þess vegna
taldi hann sig bezt geymdan í Hol-
landi. Og varkárni Descartes var
ekki ástæðulaus. Mótmælaaldan
kom — en of seint til að senda
Descartes til himins í „eldvagni".
Hann hafði þá lokið hlutverki sínu
og lá óhagganlegur í gröf sinni í
St-Germain des Prés.
Gunnar Dal.