Lesbók Morgunblaðsins - 20.06.1954, Blaðsíða 13

^ LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
r 425
byrjað að vera til. Til eru heim-
spekingar, sem deila á þessa skoðun
Spinoza og halda fram að ef þessu
væri þannig háttað væri undirstað-
an ekki orsök — og heldur ekki af-
leiðing, því afleiðing sem á sér ekki
orsök getur ekki verið til! — En
hér virðast þessir heimspekingar
fórna staðreyndunum á altari rök-
fræðinnar. — Tíminn t. d. er ekki
sjálfskapaður vegna þess að hann
byrjar aldrei. Hann er heldur ekki
nauðsynlega orsök eða afleiðing
sjálfs sín. En þetta sannar ekki að
hann sé ekki til og sé ekki ótak-
markaður. Sama er að segja um
rúmið. Sama er að segja um allt,
sem verður ekki, heldur er.
Orsök í heimspeki Spinoza þýðir
ekki sama og þegar við segjum að
foreldri sé orsök barns, eða lampi
sé orsök birtu. Það er ekki orsök í
tíma og rúmi sem Spinoza talar um.
Orsökin liggur í hlutnum sjálfum
líkt og hvítan í mjólkinni, eða roð-
inn í blóðinu. Á máli Spinoza væri
mjólkin orsök hins hvíta litar síns
og blóðið hins rauða litar síns. —
Þetta þýðir að orsök undirstöðunm
ar er hliðstæð undirstöðunni sjálfri.
Undirstaðan (guð) er án allra
takmarkana. Ef hún væri takmörk-
uð mundi hún vera takmörkuð af
annarri undirstöðu eða öðrum und-
irstöðum og því hvíla á þeim, sem
þýddi að hún væri ekki undirstaða.
Þessi undirstaða allra hluta hlýt-
ur því að vera ein. Descartes hafði
kennt að guð væri persóna, aðskil-
inn frá annarri tilveru. Þannig
verður hjá honum um tvær sjálf-
stæðar undirstöður að ræða: and-
ann og efnið; hugsunina og rúmið.
Samt segir Descartes að guð sé hin
eina undirstaða. — Hér bjargar
Spinoza læriföður sínum út úr mót-
sögninni með því að benda á, að
hvorki efni né andi, rúm eða hugs-
un sé nein undirstaða heldur að-
eins eiginleikar framkomnir vegna
skilnings takmarkaðra vitsmuna á
eðli hins ótakmarkaða. Allt þstta
hvílir á undirstöðunni en er ekki
undirstaðan sjálf, nema í vissum
skilningi. Undirstaðan (guð) í heild
er ofar mannlegum skilningi, því
þetta tvennt, sem maðurinn skilur
(rúm og hugsun) er aðeins dropi í
sæ veruleikans, sem við þekkjum
næstum ekki neitt.
-n-
Spinoza segir að ótakmarkanlegir
eiginleikar myndi þessa undirstöðu
(guð). Hver þessara eiginleika
myndar ótakmarkaðan alheim í
vissum skilningi. Eiginleikinn rúm
t. d. myndar hinn ótakmarkaða al-
heim efnisins, eiginleikinn hugsun
myndar á sama hátt hinn ótak-
markaða alheim hugsunarinnar. En
rúm er hins vegar ekki algert í
þeim skilningi að til er annað og
fleira en rúm, t. d. hugsun. Og
hugsun á sama hátt er ekki alger í
þeim skilningi, að til er annað og
fleira en hugsun, t. d. rúm. Mað-
urinn þekkir aðeins tvo eiginleika
undirstöðunnar (guðs). Þessir eig-
inleikar eru rúm og hugsun. Þar
með er ekki sagt að þeir geti ekki
verið fleiri. Spinoza álítur þá ó-
endanlega marga, því undirstaðan
hlýtur að vera samnefnari allrar
tilveru. En hvað eru þá þessir eig-
inleikar? Eru þeir raunverulegir
eiginleikar guðdómsins — eða eru
þeir aðeins fram komnir vegna
skilnings ákveðinna vitsmuna — og
yrðu þeir blekking án þeirra?
Hið síðarnefnda sjónarmið virð-
ist fljótt á litið sennilegri skýring
og rökréttari. Spinoza segir að „al-
gjörlega ótakmörkuð undirstaða sé
óskiptanleg". Ef við nú gefum þess-
ari undirstöðu eiginleika, sem væru
sjálfstæður veruleiki óháður utan-
aðkomandi vitsmunum, værum við
þá ekki þar með búnir að takmarka
hana og um leið búnir að gera und-
irstöðu og eiginleika eitt og hið
sama?
Þrátt fyrir þetta er engum blöð-
um um það að fletta þegar betur er
að gáð, að Spinoza á við hið fyrra,
að undirstaðan (guð) sé samsett af
óendanlega mörgum eiginleikum,
sem hver um sig myndar á vissan
hátt óendanlegan alheim eins og
fyrr segir.
Á þennan hátt virðast opnast
fyrir okkur endalausar víðáttur til
allra hliða, sem ná óendanlega
langt út fyrir alla mannlega
reynslu. Að þetta er skilningur
Spinoza er ljóst m. a. af því að
hann segir að undirstaðan sé rúm
og að við getum fengið rétta hug-
mynd um vissa hluta undirstöð-
unnar.
En kemst þá Spinoza í mótsögn
við sjálfan sig með því að gera
eiginleika að undirstöðunni og gera
hinn ótakmarkaða guð óendanlega
takmarkaðan af óendanlega mörg-
um eiginleikum? — Eiginleikinn er
undirstaða á vissum skilningi, þó
hann sé aðeins brot hennar. En
hvað þá um síðara atriðið? Þar sló
gagnrýnin því föstu að óendanlega
margir eiginleikar þýddu óendan-
lega margar takmarkanir. En er
það rétt? í raun og veru er þessi
gagnrýni aðeins leikur með orð.
Ótakmarkanlegur guð þýðir ekki
sama og guð sem hefur engan eig-
inleika. Ef svo væri væri guð tóm
— ekkert! Hinn ótakmarkaði guð
er þvert á móti guð allra eiginleika;
samnefnari allrar tilveru. Þessir
eiginleikar eru óendanlega margir
og hver þeirra óendanleg veröld í
sjálfri sér.
Þetta þýðir því allt annað en að
guð eigi sér ákveðna eiginleika,
(eins og heimspeki Descartes) sem
takmarka hann jafnvel niður í
mannlegt gerfi og mannlega eigin-
leika.
Guð Spinoza er algjörlega tak-
markalaus, hann er eitt með allri
tilveru. Allir eiginleikar eiga sér
sama grundvöll. Andi og efni. hugs-